Reinkarnacja w wierzeniach i religiach na całym świecie

„Nie powstałem w chwili narodzin ani w momencie poczęcia. Rosnę i rozwijam się przez niezliczone tysiąclecia… Wszystkie moje poprzednie jaźnie mają swe głosy i echa odzywające się we mnie… Będę się jeszcze rodzić niezliczoną ilość razy”. [1]

Reinkarnacja, fascynujące ludzi (red. parapsychologów i psychotroników) od dawna. Wiara w ponowne wcielenie jest tak dawna jak ludzkość. Należy ona – według psychologa Carla Gustava Junga – do archetypu wiedzy ludzkiej. Więcej niż połowa ludzkości uważa prawo przyczyny i skutku oraz możliwość wielokrotnego wcielania za coś oczywistego. Można to znaleźć we wszystkich kręgach kulturowych – a nie tylko, jak wielu sądzi, na Dalekim Wschodzie, na przykład w buddyzmie i hinduizmie. Ludzie od wieków zastanawiali się co właściwie dzieje się z duszą po opuszczeniu ciała. Czy życie kończy się wraz ze śmiercią ? A może dusza może inkarnować w nieskończoność. Śmierć… Najbardziej tajemniczy, nieugięty i nieunikniony przeciwnik człowieka. Czy śmierć oznacza kres istnienia, czy jedynie otwiera drzwi do innego życia, innego wymiaru, innego świata? Na przestrzeni wieków różnie opisywano relacje pomiędzy ciałem a duszą (duchem, psychiką, świadomością, atmanem itd). Niektórzy twierdzą, że istnieje tylko dusza (a ciało to coś w rodzaju złudzenia). Inni – że istnieje tylko ciało (a dusza to coś w rodzaju złudzenia). Niektórzy utrzymują, że dusza, choć istnieje, jest związana z ciałem i razem z nim umiera. Inni, przyjmując podobne stanowisko, wierzą jednocześnie, że po śmierci dusza może zmartwychwstać razem z ciałem. Niektórzy twierdzą, że jedna dusza może istnieć w wielu ciałach; inni – że wiele dusz może przebywać w jednym ciele. Najpopularniejsze na naszej planecie przekonanie – utrzymywane przez główne nurty chrześcijaństwa i islamu – głosi, że pojedyncza dusza, zamieszkująca jedno ciało, jest nieśmiertelna i po śmierci ciała odchodzi do innego świata. Drugie w kolejności przekonanie głosi, że dusza po śmierci wciela się w inne ciało (w tym lub innym świecie) i robi to tak długo, aż zostanie osiągnięty ostateczny cel jakim jest Oświecenie (Moksza). Jest to koncepcja kojarzona najczęściej z religiami Wschodu, ale jej istnienie stwierdzano zarówno w naszym kręgu kulturowym, jak i właściwie na całym świecie. Mowa tu oczywiście o reinkarnacji. W niniejszej pracy chciałabym się pochylić właśnie nad tą tematyką, Czym właściwie jest reinkarnacja i w jakich systemach religijnych na świecie się pojawia ? Czy naprawdę jej ślady możemy znaleźć jedynie w religiach i filozofiach Wschodu ?

Reinkarnacja – pojęcie i jej obecność w systemach religijnych na całym świecie

Istnieje kilka nazw pokrewnych na określenie reinkarnacji, czyli tzw. „wędrówki dusz”. Są to: metempsychoza, transmigracja oraz palingeneza. Reinkarnacja, podobnie jak palingeneza odnosi się zwykle do powtórnych narodzin w ludzkim ciele, podczas gdy metempsychoza i transmigracja dotyczą raczej inkarnacji w inne istoty żywe (rośliny i zwierzęta) oraz w byty duchowe (bóstwa niebiańskie i piekielne). W niektórych religiach (np. dźinizm i w pewnej mierze manicheizm) wędrujące dusze mogą ożywiać również grudki ziemi, kamienie, krople wody, iskry ognia czy podmuchy powietrza. [2] Zaglądając do Wikipedii możemy przeczytać iż: „Reinkarnacja to pogląd, według którego dusza (bądź świadomość) po śmierci ciała może wcielić się w nowy byt fizyczny. Np. dusza jednego człowieka może przejść w ciało nowo narodzonego dziecka lub zwierzęcia czy nawet według niektórych poglądów rośliny. Samo słowo reinkarnacja jest zestawieniem dwóch członów: inkarnacja (wcielenie) i przedrostka re- (oznaczającego powtórzenie czegoś). Dosłownie więc reinkarnacja oznacza powtórne wcielenie.” [3]

Wiara w reinkarnację łączy nie tylko liczne odłamy hinduizmu. Znajdziemy ją m.in. w wierzeniach afrykańskich, świecie islamu (wierzą w nią niektóre grupy sufickie), fundamentach greckiej filozofii (m.in. u Platona i Pitagorasa), a także niektórych odmianach chrześcijaństwa, np. gnostycyzmie lub nestorianizmie. Większość odrzuciła ją jednak po V Soborze Powszechnym w Konstantynopolu (553 r.), przyjmując, że dusza ludzka pochodzi od Boga i po śmierci zbawiona lub potępiona może być tylko raz. Zakotwiczona w hinduizmie i buddyzmie nauka o zasadzie karmy (starohinduskie – czyn, uczynek, dzieło) i wędrówce dusz pochodzi stąd, że logicznym następstwem zasady karmy są ponowne narodziny człowieka. Według tego prawidła „człowiek musi się tak długo ponownie wcielać, „aż wzbudzi w sobie świadomość swojego dziecięctwa bożego.” [4]

Co ciekawe wiara w reinkarnację nieobca jest również Słowianom, starożytnym Egipcjanom, a także niektórym plemionom indiańskim. Poniżej postaram się nieco przybliżyć tę tematykę.

Reinkarnacja w religiach i filozofii Wschodu

Wędrówka dusz jest jedną z najważniejszych zasad Hinduizmu, Buddyzmu i Dżinizmu. Podstawową ideą, podzielaną przez większość religijno-filozoficznych systemów indyjskich, jest nauka o prawie karmana (sanskr., dosł. „czyn, działanie”) i cyklu sansary (sanskr., dosł. „potok”, „przepływanie”, co w odniesieniu do reinkarnacji jest tłumaczone jako „wieczna wędrówka”). Prawo karmana mówi, że każde działanie ma swój skutek. To czym jesteśmy dziś zależy więc od naszych poprzednich działań, a to kim będziemy — od czynów, których dokonujemy teraz. Zależnie od karmy, niewidzialnej zasady moralnej, zgodnie z którą wszystko jest skutkiem wcześniejszych działań, jaźń wciela się w nowe ciało. Dusza to ciało subtelne, które nie posiada żadnych zmysłów: nie ma więc na ogół pamięci wcześniejszych wcieleń, gdyż nie ma umysłu (traktowanego jako jeden ze zmysłów). Niemniej na wysokim etapie rozwoju duchowego możliwa jest praktyka technik medytacyjnych, które umożliwiają przypomnienie faktów z poprzednich egzystencji. Możliwe jest (i pożądane), że dzięki ewolucji duchowej dusza przestanie się odradzać i osiągnie zjednoczenie z boskością. Niektórzy bogowie również mają różne inkarnacje (w obecnej epoce bóg Wisznu wcielił się w postać dzika.) [5] Złe uczynki i przywiązanie do świata materialnego powodują, że dusza (umysł, ciało subtelne) wciąż się wcielają popadając w cykl sansary (koła narodzin i śmierci). Tkwienie w nim powoduje stan znużenia i cierpienia. Wyrwaniem się z tego mogącego trwać w nieskończenie cyklu, jest wyzwolenie (sanskr. moksza). [6] Hindusi, podobnie jak chrześcijanie, wierzą, że dusza jest nieśmiertelna i została stworzona na podobieństwo boga. W odróżnieniu od niego, nie jest jednak doskonała i aby się z nim połączyć, przechodzi przez kolejne, coraz wyższe wcielenia; od przedmiotu, przez postać rośliny, zwierzęcia, człowieka (i jeszcze parę wyższych). Podczas tej wędrówki – nazywanej sansarą – duch porzuca zużyte ciało tak, jak człowiek znoszoną odzież. O tym, czy kolejne wcielenie okaże się lepsze, czy gorsze, decyduje dobra lub zła karma (dobre lub złe uczynki).

Z kolei według Wisznuizmu jednego z głównych nurtów filozoficznych hinduizmu – może to nastąpić dzięki pozbyciu się materialnych pragnień. Ostateczne zjednoczenie z Absolutem, czyli bezosobowym Brahmanem, to miłosny związek indywidualnej duszy z Duszą Najwyższą. Możliwe jest dzięki jednej z trzech dróg: bhaktijodze (miłości i oddaniu), dźńajodze (zdobywaniu mądrości duchowej) lub karmajodze (bezinteresownemu działaniu). [7]

Pogląd na temat reinkarnacji, występuje też w buddyzmie choć zamiast duszy kolejnym wcieleniom podlega tu anatman (dosłownie „nie-dusza” lub „nie-ja”) zbudowana z pięciu skupisk: formy materialnej, uczuć, percepcji, mentalności oraz świadomości. Budda, zanim stał się Buddą, doskonalił się wewnętrznie już w licznych wcześniejszych wcieleniach (istnieje bogata literatura buddyjska opisująca jego dawne żywoty). Będąc w niebie, wybrał kraj i matkę; zaraz po urodzeniu jako książę Siddhartha miał powiedzieć: „To są moje ostatnie narodziny”. W swoim nauczaniu odrzucił przekonanie z Upaniszad o istnieniu niezmiennej jaźni, niezniszczalnej jednostki świadomości; widział w tym przekonaniu źródło wszelkiego cierpienia. To nie niezmienna dusza wciela się w kolejne ciało, lecz nowa konfiguracja różnych warstw rzeczywistości. Nie ma duszy odradzającej się w ciele, bo tak do końca nie ma ani duszy, ani ciała; jest tylko nieskończony i nieosobowy ciąg przyczyn i skutków, z którego należy się wydostać czy też, używając terminologii buddyjskiej, przebudzić i osiągnąć nirwanę. [8] Reinkarnacja w buddyzmie nie ma zatem nic wspólnego z wędrówką jakichś ‘istot’. itd. Nie jest to proces metafizyczny, ponieważ nie ma tu duszy. Dopóki myśli się w kategoriach realnych istot, a nie funkcji ciągłości, nie można zrozumieć buddyjskiego pojęcia odrodzenia. Powiedziano: „Żadna nić nie przechodzi przez paciorki naszyjnika odrodzeń”. Zachowa na zostaje nie osobowość „jednostki”, ale uwarunkowania strumienia świadomości. Uznaje się za continuum, płynący strumień świadomości. Bez żadnej ustalonej, autonomicznej istoty. [9]

Z kolei Dżinizm także przyjmował ideę cyklu ponownych narodzin (sansara) i zasług zbieranych w trakcie kolejnych wcieleń (karma). Według dźinijskiej nauki o reinkarnacji dusza (dźiwa) odradza się w czterech podstawowych formach bytu, jako istota demoniczna, zwierzę, człowiek oraz istota niebiańska. Mówi się niekiedy, że byty duchowe mogą wcielać się np. w śnieg, ogień, wodę i powietrze — substancje i zjawiska, które my uznajemy za nieożywione. W kosmosie stale krąży ta sama ilość dusz. Na miejsce tych, które już się uwolniły pojawiają się nowe, pochodzące z form roślinnych, gdzie egzystują w postaci zbiorowej. Co powoduje, że dusza „awansuje” w cyklu narodzin, lub obniża swój status? Dźiniści tłumaczą to subtelną materią, która przyłącza się do duszy. W wyniku złych uczynków, dusza przyciąga do siebie drobiny tej materii, co skutkuje opadaniem jej oraz inkarnacje w coraz to niższe istoty. [10]

Chrześcijaństwo

W swojej postaci religii zinstytucjonalizowanej (Kościoły) nie zna idei transmigracji, odnosiły się do niej natomiast ruchy heterodoksyjne: w Kościele zachodnim — katarzy, a w Kościele prawosławnym — chłyści (XVII-XIX w.). Według doktryny katarów (XII-XIV w.), średniowiecznych dualistów działający w zachodniej Europie, dusza, to anioł, który z powodu swojego pierwotnego upadku musiał odradzać się w ciałach ludzi i zwierząt, dopóki nie znalazł się w ciele „Doskonałego” — duchownego i wtajemniczonego tej wspólnoty. Doskonali, podobnie jak Wybrani u manichejczyków, oddawali się surowej ascezie. Żyjący na początku XIV wieku jeden z ostatnich katarskich duchownych twierdził, że do  ostatecznego wyzwolenia się duszy trzeba 9 wcieleń Jako system quasi-reinkarnacyjny w epoce wczesnego Kościoła można wskazać ideę o preegzystencji dusz, głoszoną przez Orygenesa (185-254). Według jego nauki Bóg na początku stworzył określoną liczbę dusz obdarzonych wolną wolą. Wszystkie one, z wyjątkiem duszy Chrystusa, zgrzeszyły. Ich winy były jednak zróżnicowane, w związku z czym zostały umieszczone na różnych szczeblach stworzenia. Te, które zgrzeszyły najmniej stały się aniołami i archaniołami, te, obciążone największymi winami zostały się demonami. Natomiast dusze, których grzechy były pośrednie otrzymały ludzkie ciała. [11] W nauce Orygenesa, podobnie jak w nauce neoplatoników, dusza może przybierać, czy dokładniej być wcielana, w różne formy, począwszy od skał po światła niebiańskie, które są najwyższą formą egzystencji. W koncepcji Orygenesa preegzystencja gwarantuje również dojście całego stworzenia do stanu idealnego, stąd preegzystencja jest poniekąd nauką wprowadzającą do nauki apokatastazy głoszącej o ostatecznym zbawieniu wszystkich, nawet szatana. [12]

Nauka o preegzystencji została potępiona na drugim Soborze Konstantynopolitańskim w 553 roku. Reinkarnacji wyraźnie nie potępiono, za to zaprzeczono preegzystencji duszy i „przywróceniu do dawnego stanu wszystkich spraw”, a więc nauce, że wszyscy ludzie i dusze powrócą kiedyś do Boga, co oznacza, że nie ma „wiecznego potępienia”. W ten sposób przekreślono wczesnochrześcijańską naukę o reinkarnacji. Dlaczego tak się stało? Ponieważ wiara w reinkarnację zwalnia lud od wszelkich dogmatów i praw kościelnych. Jednak nawet dziś istnieją nurty chrześcijaństwa ezoterycznego, które wierzą w reinkarnację, uzasadniając ją różnymi fragmentami z Nowego Testamentu (przykładowo – fragmenty Ewangelii wg Mateusza [11,14; 17,12], w których Jezus jest nazywany nowym Eliaszem). Przedstawicielem takiego chrześcijaństwa jest twórca antropozofii Rudolf Steiner. Uważał on, że człowiek składa się z trzech elementów cielesnych (ciało fizyczne, eteryczne — „roślinne” i astralne — „zwierzęce”), trzech aspektów duszy (dusza doznaniowa, dusza rozsądkowo-uczuciowa i dusza samoświadoma) oraz ducha (duch-jaźń, duch-życie, duch-człowiek). W cyklu kolejnych wcieleń tylko element duchowy doznaje ciągłego rozwoju. Według antropozofii najbliższym celem owej „pedagogiki reinkarnacyjnej” jest uzyskanie statusu istoty anielskiej w następnej epoce kosmicznej, epoce jowiszowej. Liczba wcieleń elementu duchowego nie jest z góry określona, a czas pomiędzy kolejnymi inkarnacjami wynosi co najmniej 7 lat. [13]

Judaizm

W mistyce żydowskiej również znano wędrówkę dusz. Pojawia się ona już w pierwszym dziele kabalistycznym, w księdze Bahir. Sądzono, że być może kabaliści poznali ją poprzez katarów. Reinkarnacja, według słynnej księgi Zohar, nie obowiązuje wszystkich ludzi, a ma związek z obowiązkiem prokreacji. Jeśli ktoś go zaniedba, odradza się w ramach kary lub aby uzyskać możliwość prokreacyjną. XVI-wieczny kabalista Izaak Luria stworzył niezwykłą wizję całej ludzkiej historii: każdy człowiek to inkarnacja części duszy Adama, który wciela się tak długo, aż zostanie oczyszczony i powróci do raju. Niektórzy teolodzy żydowscy tłumaczą teorią transmigracji dusz silne zainteresowanie judaizmem pośród nie-Żydów; ktoś może posiadać żydowską duszę, która we wcześniejszej egzystencji należała (więc w pewnym sensie nadal należy) do narodu wybranego. [14] W żydowskiej mistyce do najważniejszych koncepcji związanych z duchem należą dybuk oraz wędrówka dusz. Pojęcie dybuka opisuje zjawisko zawładnięcia ciałem żywej osoby, która posiada już jedną, własną duszę, przez ducha zmarłego wcześniej człowieka, który nie może zaznać spokoju. W ciele osoby, w którą wstąpił dybuk, przebywają zatem dwie dusze. Zgodnie z żydowskimi wierzeniami wejścia w obce ciało dokonują na ogół dusze, które – z powodu ogromu popełnionych grzechów – próbują oczyścić się w ciałach żyjących ludzi. Drugie obok dybuka fundamentalne pojęcie mistyki żydowskiej stanowi wędrówka dusz (hebr. gilgul neszamot – rotacja dusz). Ta koncepcja ponownego, pośmiertnego wcielenia się duszy w inny kształt fizyczny (postać ludzką, zwierzęcą czy przedmiot nieożywiony) pojawiła się początkowo w nurcie judaizmu zwanym karaimizmem, ale pełną formę osiągnęła w kabale. Kolejne wcielenia duszy podczas wędrówki służą na ogół jej oczyszczeniu i stopniowemu doskonaleniu. Dusza pojawia się ponownie na świecie, by odpokutować popełnione grzechy. Dobre uczynki prowadzą do odrodzenia się w postaci ludzkiej, złe skazują dusze na pobyt w zwierzęciu lub przedmiocie. [15] Niektóre dusze, nie mogąc znaleźć nowego ciała do zamieszkania, stają się dybukami.

Islam

Większość muzułmanów odrzuca wiarę w reinkarnację. Mimo to istnieją grupy sufickie, które w nią wierzą. Według nich nie kłóci się ona z Koranem. Sufiści wierzą, że śmierć nie przynosi zguby, ponieważ nieśmiertelna dusza nieprzerwanie przechodzi przez różne ciała. Sufi powołują się na werset Koranu, w którym pada stwierdzenie, że Bóg daje życie umarłym, po czym sprowadza na nich śmierć i znowu daje życie. Innym przykładem są słowa Koranu „Ty wyprowadzasz żyjące z martwego i Ty wyprowadzasz martwe z żyjącego”. [16]

Reinkarnacja u Słowian

Bezpośrednim „dowodem” na fakt, iż Słowianie wierzyli w wędrówkę dusz jest fragment przysięgi wojów spisanej w „Powieści minionych lat”. Nieochrzczeni żołnierze Igora w 945 roku przysięgali na Peruna i własną broń. Deklaracja kończyła się słowami: „(…) niech nie mają pomocy ani od Boga, ani od Peruna, niech ich własna tarcza nie chroni i niech zginą od mieczów swoich, od strzał i innego oręża swojego, i niech będą niewolnikami w życiu przyszłym”. U Słowian Dusza człowieka składa się z dwóch aspektów, których losy po śmierci człowieka są różne. Jeden z aspektów uchodzi do Wyraju w postaci ptaków, skąd później odradza się z powrotem na ziemi, drugi aspekt zaś trafia do Nawii, podziemnych zaświatów, krainy Welesa. Odradzająca się część ludzkiej duszy odradza się w obrębie własnego rodu. Wiara w reinkarnację w obrębie rodu nie jest wyjątkiem na tle innych rodzimych religii Europy, podobnie reinkarnację postrzegali Germanie i prawdopodobnie Bałtowie, a niewykluczone także, że inne ludy. Pewną poszlaką na poparcie tej tezy była popularna, w wielu krajach praktyka, nadawania dzieciom imion ich zmarłych dziadów. [17]

Starożytni Egipcjanie

Znamienną cechą religii Egiptu była troska o zmarłych i przywiązywanie ogromnej wagi do zapewnienia człowiekowi szczęścia i pomyślności po „przemianie”, jaką jest śmierć. Powszechnie uznawano naukę o reinkarnacji, czyli wędrówce dusz. Wierzono, że dusza jest nieśmiertelna, ale zarazem uważano, iż należy też zachować ciało, aby mogła tam czasem wrócić i z niego korzystać. Pod wpływem tych wierzeń Egipcjanie balsamowali zmarłych. Grób, w którym składano zmumifikowane zwłoki człowieka, uważano za jego „dom”. [18]

Reinkarnacja w wierzeniach plemiennych

Reinkarnacja nie jest wiarą występującą wyłącznie w wielkich religiach światowych. Indianie z plemienia Moki i Zuli mają klany totemiczne – klany Zająca, klan Jelenia, klany Żółwia itd. Przodkami tych klanów miały być wymienione zwierzęta; po śmierci dusze członków plemienia wcielają się w ciała zwierząt reprezentowanych przez siebie klanów. Zabijanie żółwi w ceremoniach Indian Zuni jest sposobem odesłania duszy do krainy duchów.

Wedle wierzeń eskimoskich, przodkowie ich doskonale wiedzą, że po swojej śmierci wcielą się ponownie w osoby z nimi jednoimienne; że inkarnują się w dzieci, które urodziły się ostatnio na stanowisku. Są zatem pewni, iż kult należny im duszom przypadnie właśnie ich dzieciom.

Z kolei w Afryce, w Dahomeju uważa się, że człowiek ma dwie dusze — cienie zwane se. Gdy człowiek umiera, jedna z dusz umiera wraz z nim, druga wraca do rodu, odradzając się w nowym jego przodku. [19]

Zakończenie

„Tak jak przeżywamy tysiące marzeń w naszym obecnym życiu, tak nasze życie jest tylko jednym z tysięcy krótkich żywotów na tle naszego prawdziwszego życia (stanu), do którego też wracamy po śmierci. Nasze pojedyncze życie jest tylko jednym ze snów naszego prawdziwego życia(stanu), i to wszystko będzie trwać nieskończenie, aż do właściwego, prawdziwego życia Boga.”[20]

Nikt nie chce umierać. Większość z nas chciałaby żyć wiecznie w pełni sił, bez zmarszczek, siwych włosów i artretyzmu. To naturalne, gdyż tym, czego najbardziej pragniemy, jest zadowolenie z życia. Większość z nas rzadko, jeśli w ogóle, myśli o śmierci lub o tym, co stanie się po niej. Niektórzy mówią, że wraz ze śmiercią wszystko się kończy. Inni wierzą w niebo i piekło. Jeszcze inni uważają, że to życie jest jedynie jednym z wielu, jakie przeżyliśmy i przeżyjemy. Prawie jedna trzecia ludności świata – ponad 1.5 miliarda ludzi – traktuje reinkarnację jako coś oczywistego.

Reinkarnacja nie jest systemem wiary, teorią czy wymysłem, mającym na celu uniknięcie „nieubłaganego końca”, jakim jest śmierć, lecz przyjazną nauką (red. badana m.in. przez parapsychologów) wyjaśniającą nasze poprzednie i przyszłe wcielenia.

„Dusza wnika w ludzkie ciało, jak w czasową siedzibę, i wychodzi ponownie, przechodząc w nowe miejsce zamieszkania, albowiem dusza jest nieśmiertelna. To jest tajemnica świata – wszystkie rzeczy trwają wiecznie i nie umierają, lecz tylko na chwilę idą na odpoczynek by potem powrócić ponownie. Śmierć nie istnieje, ludzie tylko pozornie umierają, i tak samo nieprawdziwe są ich pogrzeby’.[21]

 

Bibliografia:

[1] Por Jack London – „Włóczęga wśród gwiazd”
[2] Tak m in. Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum, Battista Mondin „Preegzystencja Nieśmiertelność Reinkarnacja” – Wydawnictwo WAM
[3] https://pl.wikipedia.org/wiki/Reinkarnacja
[4] Paranhamsa Yogananda „Autobiografia Jogina” – Wydawnictwo Alfaton
[5] Tak m in: Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum,, Michael Newton „Życie między wcieleniami (…) Wydawnictwo Illuminatio, Johann Baptist Wiedenmann „Tajemna Wiedza Indii” – Wydawnictwo Centrum
[6] Tak m in. Johann Baptist Wiedenmann „Tajemna Wiedza Indii” – Wydawnictwo Centrum,  Barbara Kowalewska „Życie przed życiem – Prawa Karmy i Reinkarnacji – Wydawnictwo Genesis.
[7] Tak m in Johann Baptist Wiedenmann „Tajemna Wiedza Indii” – Wydawnictwo Centrum oraz https://pl.wikipedia.org/wiki/Reinkarnacja
[8] jw
[9] Por: Jacek Sieradzan „Dialog Biologa-Buddysty z Filozofem Ateistą o Świadomości i Reinkarnacji”  – https://repozytorium.uwb.edu.p
[10] Tak m in. Johann Baptist Wiedenmann „Tajemna Wiedza Indii” – Wydawnictwo Centrum, Andrzej Zwoliński „Reinkarnacja i Wędrówka Dusz”  – Wydawnictwo Petrus oraz Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum,,
[11] Por Andrzej Zwoliński „Reinkarnacja i Wędrówka Dusz”  – Wydawnictwo Petrus, Jakub Kostiuczuk „Reinkarnacja a Chrześcijaństwo” Elpis 7/11/12, 91-97 https://bazhum.muzhp.pl/
[12] Por Jakub Kostiuczuk „Reinkarnacja a Chrześcijaństwo” Elpis 7/11/12, 91-97 https://bazhum.muzhp.pl/ oraz Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum,,
[13] Jw.
[14] Por Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum, oraz  Anna Piątek „Motywy wędrówki dusz i dybuka w kulturze żydowskiej i ich współczesna realizacja w twórczości Jony Wolach”
[15] jw
[16] Por Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum, oraz  Andrzej Zwoliński „Reinkarnacja i Wędrówka Dusz”  – Wydawnictwo Petrus
[17] Por 8. Jerzy Tomasz Bąbel „Reinkarnacja. Z dziejów wierzeń przedchrześcijańskiej Europy” Wydawnictwo ENETEIA
[18] Por Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum, oraz  Andrzej Zwoliński „Reinkarnacja i Wędrówka Dusz”  – Wydawnictwo Petrus
[19] Por Andrzej Zwoliński „Reinkarnacja i Wędrówka Dusz”  – Wydawnictwo Petrus,  Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum,
[20] Lew Tołstoj
[21] Ralf Waldo Emerson

Książki

1. Johann Baptist Wiedenmann „Tajemna Wiedza Indii” – Wydawnictwo Centrum
2. Ursula Fassbender „Reinkarnacja czy można narodzić się na nowo” – Wydawnictwo Astrum,,
3. Andrzej Zwoliński „Reinkarnacja i Wędrówka Dusz”- Wydawnictwo Petrus
4. Barbara Kowalewska „Życie przed życiem – Prawa Karmy i Reinkarnacji – Wydawnictwo Genesis.
5. Michael Newton „Życie między wcieleniami (…) Wydawnictwo Illuminatio
6. Paranhamsa Yogananda „Autobiografia Jogina” – Wydawnictwo Alfaton
7. Battista Mondin „Preegzystencja Nieśmiertelność Reinkarnacja” – Wydawnictwo WAM
8. Jerzy Tomasz Bąbel „Reinkarnacja. Z dziejów wierzeń przedchrześcijańskiej Europy” Wydawnictwo ENETEIA
9. Jack London – „Włóczęga wśród gwiazd”

Artykuły i studia

1. Jakub Kostiuczuk „Reinkarnacja a Chrześcijaństwo” Elpis 7/11/12, 91-97
2. Jacek Sieradzan „Dialog Biologa-Buddysty z Filozofem Ateistą o Świadomości i Reinkarnacji”
3. Anna Piątek „Motywy wędrówki dusz i dybuka w kulturze żydowskiej i ich współczesna realizacja w twórczości Jony Wolach”

Strony internetowe

1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Reinkarnacja
2. https://repozytorium.uwb.edu.pl
3. https://bazhum.muzhp.pl/

 

Autor: Małgorzata Brodowicz (PAR)