TCM (ang. Traditional Chinese Medicine pol. Tradycyjna Medycyna Chińska) jest mocno zakorzeniona w tradycyjnej filozofii Wschodu. Nie byla to filozofia jednego tylko nurtu, i nie powstała tylko w jednej epoce chińskiej historii, ale była budowana, dodawana i modyfikowana na przestrzeni dziejów. Jest to bardzo typowe dla Chińczyków, którzy są bardzo pragmatycznymi ludźmi. Nie mają problemu z przyjęciem do swojej kultury różnorodnych filozofii i nie widzą między nimi żadnego konfliktu. Przykładem mogą być Trzy nauki: taoizm, konfucjanizm i buddyzm, które harmonijnie współistniały w Chinach: przejaw tego możemy zobaczyć na obrazach, na których przedstawiono Lao Tzu, Konfucjusza i Buddę.
Najbardziej znanym starożytnym filozofem taoistycznym był Lao Tzu (Lao Tzu = „Stary Mistrz”). Napisał „Tao Te Ching”, mistyczne dzieło taoistyczne, pełne poetyckich aluzji, zagadek itp. „Tao Te Ching” jest tekstem złożonym, pochodzącym prawdopodobnie z III wieku p.n.e. Taoiści opowiadali się za prostotą, życiem zgodnie z Tao, zgodnie z prawami natury.
Zgodnie z postulatami taoizmu osiągnięcie szczęścia i nieśmiertelności wymaga życia w zgodzie z biegiem rzeczy, z dao (chiń. „droga, zasada”), albowiem wszystko w kosmosie podlega zmianom i wiecznym przeobrażeniom – także człowiek. Zamiast działania dla samego działania i zapatrzenia w siebie, zasadą głoszoną przez taoizm jest nie-ingerencja w naturę lub nie-wymuszanie („wu wei”). Człowiek może znaleźć swoje miejsce na świecie tylko ćwicząc się w pogodnym opanowaniu i dostosowując się do nieustannego biegu rzeczy.
Taoizm miał silny wpływ na medycynę: idea, że ludzie są częścią natury i muszą pozostać w harmonii z naturą, była fundamentalna. „Jak na górze, tak na dole.” Jako przykład tego, w Nei Ching ustalono wytyczne dotyczące tego, jak należy się zachowywać w różnych porach roku. Zimą należy wcześnie chodzić spać i wstawać późno, nie marnując energii, bo zima to czas konserwacji i przechowywania (czas, w którym Yin jest najsilniejszy). W okresie letnim należy wstawać wcześnie i późno chodzić spać i „zachowywać się tak, jakby się kochało wszystko na świeżym powietrzu”, ponieważ lato to czas maksymalnego Yang, a ludzie mają naturalnie więcej energii do wydania.
W Tradycyjnej Medycynie Chińskiej znajduje się wiele elementów tej doktryny – kosmologiczne wyobrażenie nieba i ziemi, teoria pięciu faz przemiany, koncepcja uniwersalnej energii życiowej qi oraz pary przeciwieństw yin i yang, zgodnie z którą przeciwieństwa określają wszelki byt. W taoizmie ukształtowały się też sprawdzone już techniki terapeutyczne, takie jak ćwiczenia ruchowe i oddechowe qigong lub tai chi. Poza tym Tradycyjna Medycyna Chińska powołuje się przede wszystkim na różne fundamentalne dzieła medyczne, które tradycja przypisuje mitycznym Trzem Dostojnym i Pięciu Cesarzom Chin. Według legendy żyli oni kilka tysięcy lat temu, jednak pierwsze zachowane egzemplarze ich pism pochodzą dopiero z ostatniego tysiąclecia przed Chrystusem.
Klasyczne dzieło TCM, „Huang Di Nei Jing”, Kanon medycyny Żółtego Cesarza, datowane jest na lata 500–300 p.n.e. Osiemnaście tomów klasyki podzielonych jest na dwie części, „Ling Shu” i Su Wen”. „Su Wen” wyjaśnia teoretyczne podstawy TCM w formie dialogu między legendarnym Żółtym Cesarzem Huang Di a jego osobistym lekarzem Shi Po. „Ling Shu”, część druga „Nei Jing” odnosząca się do praktyki, omawia poszczególne terapie i ich zastosowanie w TCM, takie jak: akupunkturę, moksowanie, terapię pożywieniem oraz użycie ziół leczniczych.
Jednocześnie „Kanon medycyny chińskiej Żółtego Cesarza” rozpatruje również prawidłowości natury w relacjach między ludźmi, naturą i niebem. Także tutaj został już opracowany holistyczny obraz człowieka, który musi całkowicie dostosować swój byt i swoje działania do rytmu i praw natury, jeśli nie chce zakłócać jej harmonijnego biegu ani też własnego dobrego samopoczucia. Uwzględniono zarówno oddziaływania zewnętrzne, a więc wpływy klimatyczne, geograficzne i te związane z porami roku, jak i czynniki wewnętrzne: emocje, takie jak troska, lęk, smutek, ekscytacja i gniew, które w nadmiarze także mogą prowadzić do poważnych zaburzeń.
Yin i yang 陰 陽 – subtelna synergia sił.
Główną zasadę Tao 道 reprezentują dwa bieguny: yin i yang 陰陽, które zgodnie z taoistycznymi wierzeniami odzwierciedlają zjawiska zachodzące we wszechświecie.
Najwcześniejsza pisemna wzmianka o yin i yang znajduje się w „I Ding”, „Księdze przemian”, prawdopodobnie najstarszym dziele chińskiej filozofii. Przedstawiono tam, że wszystko podlega ustawicznemu procesowi przeobrażeń: wieczna interakcja yin i yang widoczna w obiegu pór roku, w cyklu życia człowieka lub w przechodzeniu dnia w noc.
Koncepcja ta odnosi sie do dwoch przeciwstawnych zasad lub sil, które przenikają wszystkie aspekty życia i wszechświata. Nie są to jednak tylko sprzeczności, ale przede wszystkim wartości komplementarne.
Dla yin charakterystyczna jest wewnętrzność, ciemność, zimno, także; gromadzenie, przyjmowanie i zatrzymywanie oraz zwiększanie, wzmaganie życia. Charakterystyką yang jest: zewnętrzność, jasność i ciepło, a także ruch, czynności i działanie.
Istnienie, wzajemne oddziaływanie i przenikanie się tych dwóch sil, przedstawiających odwieczną dwoistość natury jest podstawą kosmicznego porządku i ładu przyrody.
Yang to wszystko co pozytywne, aktywne, pobudzające; yin to negacja, uspokojenie, bierność. Yang symbolizuje element męski w przyrodzie: życie, niebo, słońce, dzień. Pierwiastek yin symbolizuje element żeński natury: śmierć, ziemię, księżyc, noc. Yang jest czynny, jasny, uosabia radość; yin przedstawia smutek i czerń. Oba pierwiastki przenikają się wzajemnie i nie można ich oddzielić.
Tę podstawową zasadę dwoistości wszystkiego co nas otacza przedstawia się w postaci koła podzielonego na dwie równe części linią w kształcie odwróconej litery „S”. Pierwiastek Yang to część biała koła, pierwiastek yin – czarna. Część biała zawiera jednak punkt czarny, a część czarna punkt biały dla przypomnienia, że w każdej sile jest również cząstka siły przeciwstawnej.
Oba końce sinusoidalnej linii rozgraniczającej stapiają się z okręgiem koła, które symbolizuje Tao – Wielką Całość, zawierającą całą resztę. Wszystkie zjawiska w otaczającym nas świecie uwarunkowane są przez Tao i harmonię pomiędzy yin i yang.
Dwie kropki wskazują, że jedna jest początkiem drugiej, yang to początek yin, a yin to początek yang. Linia „S” wskazująca „podział” między yin i yang oznacza, że jest to proces dynamiczny. Para przeciwieństw yin i yang uchodzi jednocześnie za źródło każdego procesu zmiany.
Symbol Taijitu 太極圖 reprezentuje jednosc Tao, yin i yang są odrębnymi częściami Tao, które wzajemnie się powodują i podtrzymują. Są częściami jedności (tao). Zatem yin i yang są od siebie zależne, ale też nawzajem się kontrolują. Nie są to bieguny absolutne, takie jak dobro i zło; obie wartości istnieją tylko w stosunku do siebie.
Pięć podstawowych interakcji między yin a yang:
- Yin i yang są przeciwieństwami.
- Yin i yang są oddzielne, ale nierozłączne (yin yang, ke fen er bu ke li).
- Yin i yang są w sobie wzajemnie zakorzenione (yin yang, hu gen).
- Yin i yang wzajemnie się równoważą (yin yang, zhi yue).
- Yin i yang wzajemnie się transformują.
Podstawową regułą medycyny chińskiej wywodzącą się z zasady Yin Yang jest prawo jedności przeciwieństw, czyli wzajemnej przeciwności, wzajemnej zależności, wzajemnego niszczenia się i wzajemnego przekształcania.
Yin Yang są uważane za dwa korzenie życia. Korzeń Yin ma cechy Yin – funkcje chłodzące, hamujące i jest odpowiedzialny za magazynowanie energii. Korzeń Yang natomiast ma cechy Yang – ciepło, aktywność, produktywność. Oba te korzenie są od siebie zależne, gdyż wytwarzają i podtrzymują się nawzajem. Zdrowie jest w tym układzie stanem dynamicznej równowagi między korzeniami Yin i Yang.
Yin i yang w 24-godzinnym rytmie
Zasada tej ciągłej zmiany i przechodzenia jest wyraźnie widoczna na przykładzie 24-godzinnej doby: jasność i dzień odpowiadają yang, ciemność i noc – yin. Gdy słońce jest w zenicie, dominuje yang. Jednak gdy słońce powoli chyli się ku zachodowi i robi się ciemniej, zwiększa się udział yin w yang. Popołudnie to yin w yang. Podczas gdy koło północy yin w końcu osiąga swoje apogeum, wraz z nastającym dniem udział yang staje się coraz większy.
Dlatego też czas od północy do wschodu słońca określa się jako yang w yin. Ponieważ wraz ze zbliżającym się latem dni stają się dłuższe, a w miarę nadciągania zimy – krótsze, okresy przemiany nie są równe, ale też, analogicznie do pór roku, podlegają ciągłej zmianie.
Yin i yang w TCM
Tkanki i narządy ciała ludzkiego mogą należeć do yin lub yang zależnie od ich rozmieszczenia i funkcji. Wzajemna zależność yin i yang oznacza, że istnienie tych dwóch czynników jest warunkiem koniecznym i żaden z nich nie może istnieć samodzielnie.
Wszystkie zasady terapeutyczne w TCM mają na celu albo zachowanie, albo odnowienie równowagi między yin a yang. Całkowita równowaga między yin a yang oznacza idealne zdrowie, a jej utrata prowadzi do powstania chorób na płaszczyźnie fizycznej, jak i duchowej.
Klasyfikacje części ciała i funkcje narządów i zjawisk w nich zachodzacych, wg yin i yang przedstawia ponizsza tabela:
YIN
陰 |
YANG
陽 |
| Wewnątrz ciała | Na zewnątrz ciała |
| Przód (twarz, klatka piersiowa itd.) | Tył (potylica, plecy, pośladki) |
| Prawa strona | Lewa strona |
| Dolna część ciała | Górna część ciała |
| Narządy zang (magazynujące) | Narządy fu (pracujące) |
| Płuca | Jelito grube |
| Serce | Jelito cienkie |
| Śledziona | Żołądek |
| Wątroba | Pęcherzyk żółciowy |
| Nerki | Pęcherz moczowy |
| Pustka | Pełnia |
| Zimno | Gorąco |
| Wilgoć | Suchość |
| Przewlekły | Ostry |
Za sprawą tak zwanych pięciu faz przemiany, koncepcja ying i yang ulega jeszcze głębszemu zróżnicowaniu, odzwierciedlając cykle wszystkich procesów w naturze, a także w naszym organizmie; sukcesywną przemianę yin w yang i odwrotnie.
Na poziomie człowieka, przejawia się to w oddziaływaniu na: nasze emocje, narządy, różny wiek, oraz zmiana pór roku.
Wu Shing (xing) – pięć przemian, faz, elementów
Teoria pięciu przemian powstała w IV wieku p.n.e. Za jej pomocą Tsu Yen (350–270 p.n.e.) wraz z uczniami próbował zdemistyfikować naturę i stworzyć intelektualny, racjonalny, samowystarczalny system teoretyczny. Zachodnią analogią do tego modelu są teorie kształtujące grecki antyk, związane z Arystotelesem.
Taoistyczna koncepcja pięciu faz przemiany, znana również jako „teoria pięciu elementów” jest rozszerzeniem wczesniejszej koncepcji yin i yang.
Z uniwersalnego yin i yang wyłania się pięć faz transformacji energii, znanych także jako pięć żywiołów. Według tej teorii wszechświat skonstruowany jest na bazie pięciu pierwotnych elementów. Są to kolejno: Ogien, Ziemia, Metal, Woda i Drzewo (drewno). Nieprzerwany ruch energii Qi pomiędzy tymi elementami, wzajemne relacje i cykliczność tłumaczą wszelkie zjawiska istniejące we wszechświecie (makrokosmosie) jak i w człowieku (mikrokosmos).
Słowo xing jest wieloznaczne. W różnych publikacjach sinologicznych tłumaczy się je jako „żywioły”, „elementy”, „fazy”.
Liczba pięć (wu) symbolizuje przy tym „właściwą miarę” oraz „środek”. Xing oznacza m.in. „podróż”, w szerszym kontekście również „ruch”. Koncepcja ta służy do wyjaśnienia dynamicznych zmian w przyrodzie: stawanie się, dojrzałość i przemijanie, którym podlega również nasz własny byt.
Chińczycy uważali liczbę pięć za idealną. Odpowiadało jej pięć stron świata, pięć pór roku, pięć planet, pięć zbóż, pięć rodzajów istot żywych, pięć organów ciała, pięć barw, pięć smaków, pięć dźwięków muzycznych, pięć cnót, pięć cech charakteru, Pięcioksiąg konfucjański i kilkaset innych układów. Wszystkie działania musiały być zgodne z harmonią wu xing. Dlatego np. oficjalny strój zmieniał się w zależności od pory roku, a przestępcy byli traceni w czasie symbolizującej śmierć jesieni.
Pięć elementów odzwierciedla się w różnych oznakach świata materialnego, tak samo jak w życiu człowieka. Człowiek (mikrokosmos) jako element wszechświata (makrokosmosu) łączy w sobie wszystkie pięć elementów w określonych kombinacjach. Wpływają one na jego równowagę psychiczną, emocjonalną i stan zdrowia.
| Element | Yin i yang | Wiek | Pora dnia | Pora roku | Klimat |
| Drewno | Młode yang | Dzieciństwo | Wczesny ranek | Wiosna | Wiatr |
| Ogień | Stare yang | Dorastanie | Południe | Lato | Gorąco |
| Ziemia | Środek | Dorosłość | Późne popołudnie | Późne lato | Wilgoć |
| Metal | Młode yin | Dojrzała dorosłość | Wczesny wieczór | Jesień | Susza |
| Woda | Stare yin | Starość | Północ | Zima | Zimno |
Pięć elementów w człowieku
Drzewo: cel, poczucie misji, intuicja, wspomnienia, rozwój, nie poddawać się łatwo trudnościom: wątroba (jako dom duszy), woreczek żółciowy, układ nerwowy (w tym epilepsja) oraz emocje; dominująca emocja – złość; pora roku – wiosna; zmysł – wzrok; smak potraw – gorzki, potrawa – pszenica
- Objawy stanu nierównowagi: poirytowanie i agresywność, nieprzyjemny w obejściu, bóle głowy, bóle mięśni, trudności w podejmowaniu decyzji
Ziemia: matka, odżywianie, stabilizacja, myślenie analityczne, trawienie (w tym informacji); żołądek i śledziona; dominująca emocja: zamyślenie, troskliwość i empatia; pora roku – późne lato; zmysł – smak; smak potraw – słodki; potrawa: proso/sorgo
- Objawy stanu nierównowagi: osłabione trawienie, wzdęcia, uczucie „zamglenia“, zmęczenie, spowolnione myślenie, wzrost wagi; nadopiekuńczość.
Metal: struktury, określanie oraz obrona granic, instynkt przetrwania; płuca i jelito grube, układ odpornościowy, autonomiczny układ nerwowy, skóra; dominująca emocja – smutek, melancholia; pora roku – jesień; zmysł – węch; smak potraw – pikantny, potrawa: ryż
- Objawy stanu nierównowagi: kaszel, flegma, brak sił, zaparcia, uczucie ucisku w klatce piersiowej, depresja, zapominanie i roztargnienie, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne
Woda: wewnętrzny spokój, siła woli, motywacja i konsekwencja w działaniu; nerki; dominująca emocja: strach; pora roku – zima; zmysł – słuch; smak potraw – słony, potrawa – warzywa strączkowe i soja
- Objawy stanu nierównowagi: napady paniki i strachliwość, częste oddawanie moczu, bóle w dole pleców, zaburzenia libido, problemy ze słuchem (niedosłyszenie)
Ogień: pasja, zapał, motywacja, percepcja i funkcje poznawcze, poczucie wspólnoty; serce, potrójny ogrzewacz i jelito cienkie, dominująca emocja – radość i entuzjazm; pora roku – lato, zmysł – dotyk; smak potraw – kwaśny, potrawa – kasza jaglana
Objawy stanu nierównowagi: lękliwość, stany maniakalno-depresyjne, drama queen, paranoja, bezsenność, palpitacja serca, uczucie wewnętrznego niepokoju
Jednak te pięć faz przemiany może się nie tylko wzajemnie inicjować, ale też przezwyciężać, ograniczać i kontrolować. Aby żaden element nie stał się zbyt silny ani zbyt słaby oraz aby zapobiec powstawaniu dysharmonii, ich rownowaga jest balansowana przez cztery cykle: cykl odżywiania, cykl wyczerpywania, cykl kontrolowania i cykl ranienia.
Cykl tworzenia lub odżywiania (cykl sheng)
W układzie zgodnie z ruchem wskazowek zegara jedna faza przemiany tworzy, odżywia i wspomaga następną, jak w relacji matki z dzieckiem. Wowczas cykl rozpoczyna się od elementu drewna, ktore odżywia ogień. Wytworzony z ognia popioł wzbogaca ziemię w substancje odżywcze. Ziemia wydaje pierwiastki, (metal), ktore z kolei wzbogacają wodę. Woda odżywia drzewa.
Dysharmonia pojawia się w momencie osłabienia jednego elementu, ponieważ nie może on wowczas w wystarczającym stopniu odżywiać następnego. W konsekwencji utrzymuje się energetyczna nierownowaga, ktora ostatecznie rozciąga się na wszystkie elementy. Aby temu zapobiec, fazy przemiany podlegają rożnym mechanizmom kontrolnym.
Cykl osłabiania lub wyczerpywania (cykl cheng)
Natomiast w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara każdy element ulega wzmocnieniu, osłabiając element poprzedzający. Cykl wyczerpywania można zatem opisać jako dziecko, które odbiera matce energię i przez to ją osłabia. Ogień spala drewno. Drewno wchłania wodę. Woda koroduje metal. Metal pobiera minerały z ziemi. Ziemia gasi ogień.Cykl kontrolowania (cykl ke)
W celu wyrównania niedoboru lub nadmiaru ma miejsce kontrola, w ramach której każdy element oddziałuje na swojego „wnuka”, czyli na element drugi z kolei. Cykl kontrolowania, „relacja babci z wnukiem”, opisuje naturalną kontrolę wzrostu oraz rozszerzania za sprawą „babci”. Drzewa (drewno) pobierają z ziemi substancje odżywcze. Wały (ziemia) powstrzymują wodę, ziemia ją wchłania. Woda gasi ogień. Ogień topi metale. Metal rozłupuje lub przepiłowuje drewno.Cykl szkodzenia lub ranienia (cykl wu)
Cykl ranienia opisuje bunt „wnuka” przeciwko „babci” i jej osłabienie – dany element, jeśli stanie się za mocny, może szkodzić elementowi znajdującemu się dwa miejsca przed nim.
- Drewno tępi metal.
- Metal pochłania ogień.
- Ogień zamienia wodę w parę.
- Woda rozmiękcza ziemię.
- Ziemia dusi drewno.
Podobnie jak z porami roku jest też z cyklem życia człowieka: jak po wiośnie następuje lato, potem jesień i w końcu zima, tak samo energia życiowa płynie w ludzkim ciele od jednej fazy przemiany do kolejnej.
Każda z tych faz przemiany odżywia i wzmacnia następny element oraz kontroluje poprzedzające i następujące siły sprawcze. Podobnie jest z ludzkimi narządami – każdemu z nich przypisuje się szczególny związek z jedną z pięciu faz przemiany i pięciu pór roku.
Zang fu – obiegi czynnościowe wraz z narządami wewnętrznymi
Narządy w Tradycyjnej Medycynie Chińskiej nie pokrywają się z zachodnim wyobrażeniem tego pojęcia. Ich definicja nie ogranicza się do czysto anatomicznego znaczenia. Należy je raczej rozumieć jako „obiegi narządów” – obiegi czynnościowe, które obejmują zarówno cielesny, jak i duchowo-umysłowy obszar i zawsze pozostają w związku z innymi obiegami czynnościowymi lub narządami. W TCM narządy wytwarzają również uczucia i emocje, przez które z kolei wchodzą w interakcję z innymi obiegami czynnościowymi – w najszerszym znaczeniu jest to porównywalne z pojęciem „serca”, za pomocą którego także w zachodniej tradycji językowej oprócz aspektów czysto anatomicznych opisuje się także określone właściwości. W narządzie skupia się zmagazynowana energia, a przyporządkowany
mu meridian pobiera ją i łączy z energią innych narządów i kanałów. W języku chińskim te obiegi czynnościowe są nazywane „zang fu”. Rozróżnia się sześć narządów yin i sześć narządów yang:
Narządy zang: narządy yin nazywają się zang (chiń. „stały”, „trwały”). Określa się je jako organy magazynujące, ponieważ pobierają, magazynują, produkują i przekształcają różne formy qi oraz substancje podstawowe (xue, shen, jing, jin ye). Śledzionę i trzustkę traktuje się jako jedną jednostkę czynnościową, podobnie jak narządy yang żołądek i dwunastnicę.
Narządy fu: narządy yang określa się jako narządy fu (chiń. „pusty”). Głównym zadaniem tych pustych organów jest trawienie pożywienia, pobieranie substancji odżywczych oraz transport i wydalanie zbędnych produktów. Każdemu narządowi zang przyporządkowany jest narząd fu tego samego elementu – ich czynnościowe, duchowe i umysłowe funkcje są ze sobą ściśle związane i tworzą jednostkę energetyczną. Ponadto każda z tych par jest połączona z jedną z pięciu faz przemiany – tylko ogniowi odpowiadają dwa obiegi czynnościowe: serce i jelito cienkie oraz osierdzie/worek osierdziowy i potrójny ogrzewacz.
| Pięć elementów | Narządy zang (yin) | Narządy fu (yang) |
| Drewno | Wątroba | Pęcherzyk żółciowy |
| Ogień | Serce | Jelito cienkie |
| Osierdzie/worek
osierdziowy |
Potrójny ogrzewacz | |
| Ziemia | Śledziona/trzustka | Żołądek/dwunastnica |
| Metal | Płuca | Jelito grube |
| Woda | Nerki | Pęcherz |
Obiegi narządów przyporządkowane pięciu fazom przemiany tworzą w organizmie własny mikrokosmos, odzwierciedlający w małej skali makrokosmos powstawania, stawania się i przemijania. Podział pracy i współdziałanie narządów utrzymuje organizm przy życiu. Aktywnościami steruje życiowa energia qi, która przepływa od jednej fazy przemiany do następnej i wszystko przenika.
Bibliografia
- Kastner “Terapia pozywieniem”, Wyd. Galaktyka 2014
- Wu Li „Zegar dobowej aktywności narządów według Tradycyjnej Medycyny Chińskiej”, Wyd. Vital, 2020
- Krolicki „TRADYCYJNA MEDYCYNA CHIŃSKA – Podstawy”, Wydanie I SEE, Wroc. 1998
- MAOSHING NI. „Kanon medycyny chińskiej Żółtego Cesarza”, Wyd. Galaktyka 2012
- Harriet Beinfield, Efrem Korngol “Beetwen Heaven and Earth” Wyd. Ballantine Books 1992
Strony internetowe
- https://docplayer.nl/161673253-Weiyang-taiji-qigong-de-5-elementen.html [dostęp: 16.04.2021]
- http://www.taoform.eu/medycyna-chi-ska.html [dostęp: 16.04.2021]
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Wu_xing [dostep: 27.04.2021]
- https://elzbietakasztelaniec.pl/zegar-narzadow-czyli-zegar-biologiczny [dostep:21.04.2021]
Autor: M. Jachim (NAT)