Wiosna w ujęciu Tradycyjnej Medycyny Chińskiej

Wiosna to pora roku, która symbolizuje nowy początek. To budzenie się do życia natury po długiej zimowej przerwie, która była czasem wycofania, odpoczynku, chowania się w głąb. Teraz energia przyrody wręcz “wybucha”, jest ekspansywna, wznosząca, aktywna. Wystarczy spojrzeć na rośliny, które pchają się ku górze wzrastając. Natura i jej obserwacja zaraża swoim optymizmem. Kiedy patrzymy na młode pędy roślin czy pierwsze kwiaty, nasza dusza się raduje. Wiosną, powinniśmy ożywiać nasze sztywne po zimie ciała, spacerując, czy stosując ćwiczenia rozciągające. Patrząc na soczystą zieleń, zmniejsza się nam apetyt na ciężkostrawne pożywienie, ciało domaga się oczyszczenia. Wiosna to również dobry czas na rozwój własnej świadomości oraz ekspresji. Jak pisze Klasyk medycyny wewnętrznej: “Nadprzyrodzone siły wiosny stwarzają wiatr w Niebiosach i drzewo na Ziemi. W organizmie tworzą wątrobę i ścięgna, tworzą kolor zielony… umożliwiają głosowi wyrażanie krzyku… tworzą oczy, smak kwaśny i emocje gniewu”.  

Wiosna (według tradycyjnej medycyny chińskiej – TCM) to pora roku przypisana wątrobie i pęcherzykowi żółciowemu. Jest to czas kiedy naturalnie spożywamy mniej, stosujemy różne diety oczyszczające czy posty, w celu odtrucia naszego organizmu oraz pobudzenia w nim nowej energii. Wiosenna dieta powinna być najlżejsza ze wszystkich stosowanych przez cały rok. Ważne jest stosowanie pokarmów o charakterze Yang, czyli wznoszących, ekspansywnych, młodych roślin, świeżej zieleniny,  kiełków, niedojrzałych pędów pszenicy lub traw innych zbóż. Wiosną powinno się unikać słonych pokarmów, ponieważ mają naturę opadającą (energia Wody, zimy). Ciężkostrawne pożywienie nie służy wątrobie, zatykając ją i prowadząc do kolek i gorączek. Pożywienie, które jest zalecane podczas tej pory roku powinno być słodkie i ostre (ekspansywna i wznosząca jakość). Można pić np. napar z mięty słodzony miodem czy używać ostrych ziół przyprawowych tj. bazylia, fenkuł, majeranek, kminek, koper, liść laurowy. Do słodkich produktów należą: węglowodany złożone w postaci zbóż, roślin strączkowych nasion nasilający się pod wpływem kiełkowania; młode buraczki, marchewki oraz inne warzywa skrobiowe, które pochodzą z przerywania upraw w ogrodzie. Do zalecanych wiosennych produktów, które wspierają proces oczyszczania i odnowy organizmu należą pokarmy surowe oraz kiełki (w ajurwedzie nazywane produktami vatta, czyli “podobne do wiatru”, zwiększające szybkość, przyspieszające ruch, zachęcające do aktywności na zewnątrz, o właściwościach oczyszczających i schładzających). Wiosną surowe pożywienie jest dlatego ważne, ponieważ powoduje odnowę, dzięki przypomnieniu organizmowi wcześniejszych etapów ewolucji, głęboko w nasz zakodowanych, czasów przed odkryciem ognia, kiedy to człowiek był niezwykle aktywny fizycznie, wytwarzając własne wewnętrzne gorąco. Dawniej, ludzie dzięki stosowaniu ochładzających surowych pokarmów odzyskiwali równowagę. Takie pożywienie jest zalecane osobom z oznakami gorąca oraz w cieplejszym klimacie czy w okresach wzmożonej aktywności fizycznej. Dla większości osób zaleca się przyjmować niewielki porcje surowego jedzenia w diecie wiosennej i letniej. Jednak nadmierne spożycie takich produktów może powodować problemy trawienne czy nadmierne reakcje oczyszczające (np. u osób ze stanami zapalnymi jelit oraz z oznakami niedoboru czy osłabienia).  

Ludzie, którzy mieszkają w klimacie umiarkowanym, w celu utrzymania równowagi klimatycznej czy trawiennej muszą poddawać obróbce termicznej większość część pożywienia. Jednak wiosną powinno się gotować krócej, w wyższej temperaturze. Zaleca się także szybkie obsmażanie w wysokiej temperaturze, lekkie gotowanie na parze, gotowanie w szybkowarze (dotyczy to twardych zbóż czy roślin strączkowych) lub krótkie duszenie oraz krótk fermentację kiszonek z warzyw, żuru z mąki żytniej, zakwasu z buraków, które również wspierają wątrobę. Wiosną powinno się stosować również janginizację polegającą na wrzucaniu warzyw oraz kiełków na moment do wrzącej wody i wyciągnięcie ich po kilku sekundach. Kiełkowanie również należy do metod przygotowywania potraw wiosennych. Podkiełkowane zboża czy strączki są łatwostrawne, odpowiednie już dla małych dzieci, zawierają wartościowe białka, substancje mineralne oraz olbrzymi potencjał energii życiowej.  

Wątroba jako element drzewa 

Wątroba, która wraz z pęcherzykiem żółciowym należy do Przemiany Drzewa jest jednym z najbardziej przeciążonych organów w ciele człowieka. To, co zakłóca jej pracę i obciąża, to zbyt duża ilość przyjmowanego tłuszczu oraz chemicznych dodatków w pokarmach. Zdrowa wątroba zapewnia swobodny i łagodny przepływ energii w ciele, jak i  psychice. Ludzie, u których wątroba jest zharmonizowana, nie stresują się, nie odczuwają napięć, są spokojni, nie wydają mylnych osądów, są skutecznymi przywódcami, osobami odpowiedzialnymi za podejmowanie decyzji. Inaczej jest u ludzi z zablokowaną, przegrzaną lub wątrobą w zastoju: przepływ energii w ciele zostaje utrudniony, co powoduje problemy na poziomie fizycznym oraz emocjonalnym. Jednym z pierwszych objawów zaburzeń równowagi wątroby są problemy emocjonalne tj. gniew, niecierpliwość, frustracja,złość, przemoc, zapalczywość, nieuprzejmość, drażliwość, arogancja, nieustępliwość, agresywność oraz wybuchowość  i impulsywność. Na poziomie fizycznym są to liczne syndromy, którym przyjrzę się poniżej wraz z zaleceniami dietetycznymi.  

Główne syndromy wątroby

Pierwszy z nich to zastój wątroby, który jest syndromem związanym z występowaniem nadmiaru na skutek spożycia zbyt dużej ilości ciężkostrawnego i tłustego pożywienia, co powoduje powiększenie wątroby, spowolnienie pracy oraz energii Qi, któr ulega równeż zastojowi i nie przepływa harmonijnie przez całe ciało. Qi zarządza przepływem płynów ustrojowych i składników odżywczych, dlatego wtedy, kiedy jest w zastoju na skutek opuchniętej wątroby, dochodzi do obrzęków w niektórych partiach ciała (obrzęki są oznaką nadmiaru). Najczęściej są one zlokalizowane w obrębie meridianów wątroby i pęcherzyka żółciowego oraz innych związanych z wątrobą. Gruczoł tarczycy, który zarządza szybkością spalania tłuszczów w organizmie, kiedy wątroba ulega zastojowi, może pojawić się uczucie guli w gardle, choć nie można stwierdzić jej fizycznej obecności. Podobnie występowanie wola, czyli powiększonej tarczycy jest również oznaką zablokowanej wątroby. Do innych objawów należą: rozpieranie w klatce piersiowej, brzuchu, powiększenie piersi, obrzmienia lub grudki zlokalizowane w obrębie szyi, pachwin, boków ciała i po bocznej stronie ud; rozwój guzów, rozrost tkanki nowotworowej (choć ich forma uważana jest za patologiczną wilgoć będącą efektem zaburzeń śledziony-trzustki). Według medycyny chińskiej wątroba rządzi ścięgnami i oczami, a zatem w efekcie zastoju, kiedy występuje niedobór Qi oraz niedostateczny przepływ płynów ustrojowych, ścięgna nie są nawilżone i łatwo chodzi do ich zerwań czy powstawania stanów zapalnych oraz o skurczu mięśni połączonych ze ścięgnami (sztywne, pozbawione giętkości ciało).  Oczy również ulegają stanom zapalnym, stając się obrzmiałe, ponieważ meridian akupunkturowy wątroby przebiega przez tkanki, które otaczają oczy wpływając na ich stan. Do takich zaburzeń, które odzwierciedlają kondycję wątroby należą: suchość oczu, stany zapalne, zaczerwienienie, zaćma, jaskra, kurza ślepota, nadmierne łzawienie, krótkowzroczność, dalekowzroczność i wiele innych. Do kuracji poprawiających wzrok zaleca się dietę wegetariańską, z dużym naciskiem na świeże i surowe warzywa i kiełki, co pośrednio wpływa na wątrobę, ponieważ energia Qi surowych pokarmów pobudza przepływ energii w zablokowanym narządzie. Wątroba jest równie odpowiedzialna za przechowywanie i jej i uwalnianie krwi do krwiobiegu jej dodatkowej ilości podczas zwiększonej aktywności. Podczas przechowywania zostaje oczyszczona, jednak jeśli w wątroba jest w zastoju, krew nie będzie oczyszczana prawidłowo, co skutkuje wydzielaniem toksyn przez skórę (egzemy, trądzik, ropnie, alergie). Ponadto zatruta krew przyczynia się do powstawania chorób nowotworowych oraz zapalenia stawów. Zaburzenia miesiączkowania tj. nadmiernie obfite, nieregularne, skąpe, całkowity zanik to również oznaka zaburzenia funkcji przechowywania krwi. Wymienione ostatnie trzy świadczą również o niedoborze krwi wątroby, do których należy jeszcze: anemia, ogólne wysuszenie organizmu, skurcze lub drętwienie ścięgien, wiązadeł i mięśni, blade podstawy paznokci i bladość twarzy, mroczki w polu widzenia. Przy wielu schorzeniach wątroby na ogół brakuje krwi wątroby i jej płynów Yin.  

Gorąco wątroby to syndrom spowodowany długotrwałym zastojem, kiedy nadwyrężona, powiększona wątroba stale walczy o powrót do równowagi. Objawy gorąca nasilają się pod wpływem nadmiernego stosowania używek oraz produktów odzwierzęcych tj. tłuszcze, mięso, jaja, sery, które stosowane w nadmiarze blokują normalną pracę wątroby. Do najczęstszych oznak tego syndromu należą: niechęć do gorąca, czerwony język z żółtym nalotem, zaparcia, pragnienie zimnych płynów, stany zapalne oczu, gniew, bóle głowy, migreny, zawroty głowy czy wysokie ciśnienie krwi. W celu zmniejszenia gorca, matka wątroby, czyli nerki są zmuszone do wzmożonej produkcji płynów Yin, które mają za zadanie schłodzić i odblokować wątrobę. Jeśli nerki nie mają okazji by odpocząć, dochodzi do sytuacji, w której również one zostają osłabione na skutek przeciążenia wynikającego ze wzmożonej produkcji płynów Yin. Wtedy rozwija się syndrom niedoboru Yin wątroby, a w efekcie wtórne oznaki gorąca. Takie niedoborowe gorąco daje ogólne objawy niedoboru Yin, czyli: jasnoczerwony kolor języka i policzków, nieznaczne ale częste pragnienie, gorące wnętrza dłoni i podeszw stóp oraz bezsenność, nawet rozdrażnienie, suchość oczu, nerwowość i depresja.  

Wątroba, kiedy niedomaga i jest w tzw. nadmiarze, oddziaływuje nie tylko na nerki oraz na stan krwi, ale także na inne narządy w organizmie. Przeciążona wątroba ma wpływ na funkcje śledziony – trzustki i żołądka, tzn. zgodnie z cyklem kontrolującym Pięciu Przemian atakuje je (Drzewo przenika Ziemię), co skutkuje powstawaniem wrzodów, stanów zapalnych jamy brzusznej, cukrzycy, gazów, niestrawności. Wątroba ma również bezpośredni wpływ na stan jelit, co u osób zestresowanych czy przejedzonych może objawiać się stanami zapalnymi w obrębie tego narządu. Również większość przypadków chorób serca wiąże się z zastojem wątroby. W tym przypadku jest to cykl tworzenia (Drzewo karmi Ogień), w którym również utrudniony jest naturalny przepływ energii. Leczenie zastoju wątroby polega na stworzeniu wolnego miejsca, przestrzeni, do której ten zastój mógłby “się udać”. Takim naturalnym miejscem, do którego energia sama się kieruje jest serce, czyli syn wątroby. Prawo Pięciu Przemian tłumaczy to w ten sposób, iż zachłanna wątroba okrada z energii swoją matkę, czyli nerki oraz nie obdarza przekazaniem dostatecznej ilości energii swojemu synowi, czyli sercu. Dlatego wzmacniając serce, tworzy się przestrzeń do przyjęcia nadmiaru energii wątroby, co również odciąża przeciążone nerki.  

Przy charakterystyce poszczególnych syndromów wątroby, trzeba wspomnieć również o koncepcji wiatru wątroby, która jest związana z Elementem Drzewa. Wiatr jest opisywany w klasycznych dziełach chińskich jako czynnik klimatyczny, zewnętrzny wpływ środowiskowy, który najczęściej wnika do ciała z połączeniu z innymi wpływami klimatycznymi. Mówi się o wietrze związanym z gorącem, zimnem, wilgocią lub suchością. Jako przykład można podać przeziębienie, które występuje w połączeniu wiatru i gorąca lub wiatru i zimna. Czynnik klimatyczny nie jest jedynym czynnikiem, ale również wirus, z którym układ odpornościowy musi walczyć. Głębsze stany wewnętrzne wiatru mogą wpływać na wątrobę, wnikając do organizmu na skutek narażenia się na działanie wiatru. Istnieje także najglębsze zaburzenie watroby tw. wiatr wątroby, który symbolizuje zmiany postępujące w organizme, które pochodzą nie od wiatru a z zastoju i gorąca. Do objawów takiego syndromu należą: przesuwające się bóle, drgawki, drżenia, drętwienia, apopleksja, udar, emocjonalny zamęt, nerwowość, niepewność, skurcze, świąd, zawroty głowy, a nawet sztywność czy paraliż. Takie przypadki mogą doprowadzić do zniszczenia układu organizmu, tak jak silny wiatr może złamać maszt żaglowca. To, co stabilizuje, odżywia ochładza  uspokaja wątrobę w charakterze Yang i jej czynniki tj. wiatr i gorąco, to płyny Yin.  

Przyczyn powstawania dysharmonii w wątrobie można upatrywać się nie tylko na poziomie fizycznym, ale także emocjonalnym. Nadmierne objadanie się może wynikać z istnienia zbyt wielu pragnień, czyli nadmiernej zachłanności. Gniew, a także uraza również uszkadzają funkcje wątroby. Dlatego tak ważne jest, aby podczas kuracji, która będzie miała na celu  przywrócena zdrowia wątroby, zająć się również jej emocjonalnym aspektem oczyszczenia, usunięcia blokad i pozostałości z przeszłości.  

Zalecenia dietetyczne w leczeniu wątroby

Wszystkie zaburzenia wątroby, związane z gorącem, niedoborem krwi i Yin oraz wiatrem wywodzą się z zastoju, dlatego zalecenia dietetyczne będą opierały się na tej samej strategii, czyli usunięciu zastoju. Pierwszym ważnym zaleceniem jest ograniczenie ilości spożywanego pokarmu oraz wyeliminowanie albo znaczne zmniejszenie w diecie takich produktów jak: żywność o dużej zawartości tłuszczów nasyconych (słonina, mięso ssaków, śmietana, ser, jaja), tłuszczów utwardzonych oraz o niskiej jakości (tłuszcze do pieczenia, margaryny, zjełczałe oleje), nadmiernych ilości orzechów i nasion, środków chemicznych w pożywieniu raz w wodzie, leków, używek oraz wysoko przetworzonych rafinowanych produktów. Produkty, odblokowujące zastój wątroby to: umiarkowanie ostre pożywienie, przyprawy oraz zioła tj. rukiew wodna, rośliny z rodziny cebulowatych, natka gorczycy, kurkuma, bazylia, liść laurowy, kardamon, majeranek, kmin rzymski fenkuł, koper, imbir, czarny pieprz, chrzan, romaryn, różne rodzaje mięty melisa, korzeń arcydzięgla litwora oraz kora żółtodrzewu. Jednak zbyt duża ilość pikantnego pożywienia może zaszkodzić. Do pokarmów przeciwdziałających zastojowi należą także łagodnie ostre: buraki, korzeń taro, słodki ryż, truskawki, brzoskwinie, wiśnie, kasztany jadalne, orzeszki piniowe, warzywa kapustne. Pokarmy surowe są również pomocne w odblokowaniu zastoju: skiełkowane zboża, fasole i nasiona, świeże warzywa i owoce, które dodatkowo pobudzają przepływ energii wątroby.  

Do pokarmów harmonizujących pracę wątroby oraz tym samym wspierają przepływ energii emocjonalnej i fizycznej należą pokarmy słodkie, ale trzeba pamiętać, aby nie przesadzać z ich ilością: węglowodany złożone, miód, proszek z liści stewii, granulki z nierafinowanego soku z trzciny cukrowej, pełnowartościowy cukier trzcinowy oraz korzeń lukrecji (produkty te są pomocne w pierwszych etapach odtruwania), a także słód jęczmienny syrop daktylowy, melasa, syrop ryżowy o charakterze pobudzającym przepływ energii, ale o naturze rozgrzewającej, także nie zalecane osobom z gorącem.  

Do produktów zmniejszających nadmiar wątroby należą także gorzkie i kwaśne pokarmy. Do najsilniejszych należy ocet (należy wybierać nierafinowane, i wysokogatunkowe), który ma właściwości silnie odtruwające i pobudzające (uwaga dla osób z oznakami gorąca, ponieważ może nasilić objawy, w tym przypadku lepiej wybrać sok z cytryny, grejpfruta, limonki). Do innych gorzkich pokarmów należy: żyto, sałata rzymska szparagi, amarantus, quinoa, lucerna, liście rzodkwi oraz skórka pomarańczy. Gorzkie zioła również są pomocne: korzeń mniszka lekarskiego, nasiona ostropestu plamistego, przewiercień chiński, korzeń mahonii, koszyczek rumianu szlachetnego pokarmy i zioła gorzkie muszą być stosowane z umiarem  przez osoby wątłe i niedoborowe. Korzeń białej piwonii jest jednym z niewielu ziół, które leczą wszystkie główne syndromy wątroby. Piwonia jest uważana za tonik na Yin i krew, który usuwa zastój wątroby w sposób łagodny i harmonijny.  

Do produktów odtruwających oraz ochładzających wątrobę należą: fasolka mung, seler naciowy, wodorosty, sałata, ogórek, rukiew wodna, tofu, proso, śliwki, pokarmy z dużą ilością chlorofilu, grzyby oraz rzodkiew.   

Do odbudowania Yin oraz krwi wątroby szczególnie sprawdzą się pokarmy wymienione wyżej oraz dodatkowo świeży, tłoczony na zimno olej lniany, olej z nasion ogórecznika, wiesiołka lub czarnej porzeczki. Toniki krwi również poprawią jakość krwi wątroby. W przypadkach niedoboru Yin wątroby sprawdzą się toniki Yin nerek np. żel z liści aloesu (jeden z najlepszych toników). Przy niedoborze krwi wątroby stosuje się ogólnie toniki, które odbudowują krew czyli spiruina, chlorofil, ciemne winogrona, czarne jagody, jeżyny, maliny, czarna melasa, a do przydatnych ziół należą: korzeń arcydzięgla chińskiego, spreparowany korzeń remanii kleistej, korzeń piwonii. Zioła te można używać razem, wtedy taka mieszanka jest szczególnie korzystna dla osób  zimnych, wątłych i niedoborowych.  

Do pokarmów i ziół, które zmniejszają objawy wiatru wątroby należą: ser, bazylia, szałwia, fenkuł, suszony lub świeży imbir, anyż, owies, czarna soja, nasiona czarnego sezamu, kuu, orzeszki piniowe, kokos, świeżo tłoczony olej lniany, krewetki. Natomiast do ziół zalicza się: rumian szlachetny, korzeń chińskiej piwonii czy kozłka lekarskiego.  

Pokarmy, które przyspieszają odnowę wątroby to pożywienie bogate w chlorofil, trawy zbożowe, mikroalgi oraz inne zielone pokarmy tj.: pietruszka, kapusta włoska,  rukiew wodna, lucerna oraz jarmuż. Wymienione produkty są przydatne w większości przypadków nadmiaru, zastoju gorąca, czy wiatru wątroby. U niektórych osób zaburzenia funkcjonowania wątroby mogą wynikać z tego, iż nie były karmione mlekiem matki w okresie niemowlęctwa. Takie osoby są narażone na występowa ryzyka obniżonej odporności, alergii i innych zaburzeń związanych z wątrobą. To, co szczególnie podnosi odporność to niezbędne nienasycone kwasy omega 3 oraz kwas gamma-linolenowy GLA, których u takich osób może brakować od urodzenia. Szczególnie bogate w te wiązki są produkty zawierające znaczne ilości spiruliny oraz inne produkty chlorofilowe.

Zakończenie

Wiosna to pora roku przyporządkowana Przemianie Drzewa, którą opisują jeszcze takie kategorie jak: wiatr, kolor zielony, wątroba oraz woreczek żółciowy, smak kwaśny, zmysł wzroku, krzyk oraz złość. Pozytywnymi właściwościami drzewa jest dynamika, aktywność, kreatywność, elastyczność, umiejętność podejmowania decyzji, wola oraz energia. Natomiast do negatywnych aspektów drzewa należą: sztywność, ciasnota poglądów, blokada, apatia, otępienie, drażliwość czy agresywność. Przemiana Drzewa symbolizuje wiosnę ze względu na przebudzenie się energii, dynamikę oraz siłę twórczą, optymizm w pójściu do przodu. Samo drzewo czyni człowieka elastycznym, twórczym, konsekwentnym w działaniu, by realizować swoje cele i marzenia. To również potrzeba wolności i niezależności. Kiedy drzewo jest zablokowane, wpada w złość i pojawia się nadmiar agresji. Mądrością drzewa jest zachowanie balansu i wysokiego stopnia samoświadomości w obliczu różnych niesprzyjających kolei losu. W medycynie chińskiej wątroba i pęcherzyk żółciowy to para narządów, które tworzą tę Przemianę. To właśnie wiosną wątroba zasilana jest najwyższą ilością energii, ale także jest podatna na uzdrawianie. Wątroba jest niezwykłym narządem, który w wielu kulturach traktowany jest jako miejsce duszy, które utrzymuje fizyczną oraz emocjonalną równowagę w ciele. Chińscy medycy uważają, że kiedy wątroba odzyskuje zdrowie. Gniew, który jest w niej zmagazynowany, opuszcza ja w postaci płaczu. Optymalne ilości energii Qi wątroby docierają do niej w godiach między 1:00 a 3:00 w nocy. W tym czasie, jeśli nie jest obciążona zbyt późną kolacją jest w stanie się zregenerować oraz uzdrowić.  

Podsumowując, to co przywróci równowagę wątrobie to wyeliminowanie produktów obfitujących w tłuszcze oraz cholesterol, żywności rafinowanej, przetworzonej (w tym cukru, soli, alkoholu). Smak kwaśny pomaga uzdrowić chorą wątrobę i pęcherzyk żółciowy oraz produkty takie, jak pełne ziarna zbóż tj. orkisz, rośliny strączkowe, zielone warzywa liściaste, warzywa korzeniowe słodkie, wodorosty morskie, kiełki, produkty sfermentowane, pokarmy kwaśne, oleje tłoczone na zimno, niskotłuszczowe ryby, czosnek oraz herbatki z ziół np. z mniszka lekarskiego, łopianu, kurkumy, mięty pieprzowej. Stosowanie ciepłych okładów po posiłku na wątrobę, masaż punktów refleksologicznych stopy czy ćwiczenia rozciągające meridian wątroby i pęcherzyka żółciowego czy medytacja, podczas której można próbować nawiązać kontakt mentalny ze swoją wątrobą czy woreczkiem żółciowym, napełniając je uzdrawiającą siłą i miłością to również niezwykle pomocne metody uzdrawiające ten narząd.

 

Bibliografia

1. B. Żak-Cyran, Jedz i żyj zgodnie z porami roku. Kuchnia roślinna według Pięciu Przemian, wyd. Galaktyka, Łódź 2007 
2. B. Żak – Cyran, Energia życia, energia pożywienia. Praktyczne sposoby wzmocnienia zdrowia, wyd. Galaktyka, Łódź 2008 
3. B. Żak – Cyran, Bądź twórcą swojego zdrowia, wyd. Galaktyka, Łódź 2016 
4. P. Pitchford, Odżywianie dla zdrowia. Tradycje wschodnie i nowoczesna wiedza o żywieniu, wyd. Galaktyka, Łódź 2010

Autor: Karolina Głowacz (NAT)