Procesy psychologiczne w znaczący sposób wpływają na doświadczanie przez ludzi zdrowia i dobrostanu. Zdrowie człowieka, jego choroby i cierpienia były tematem rozważań od początku rozwoju cywilizacji. Koncepcje zdrowia były uwarunkowane obowiązującym w danym okresie nurtem myśli filozoficznej, także wiedzą o istocie i sensie człowieka. Niezależnie od czasu historycznego i poziomu świadomości mijających pokoleń, tematyka zdrowia, postrzegana była jako najwyższe dobro. Czasy współczesne uzupełniły i poszerzyły działania w tym obszarze o zadania z zakresu profilaktyki, prewencji i promocji zdrowia.
PSYCHOLOGIA ZDROWIA
Psychologia zdrowia – dział psychologii badający wpływ zjawisk psychicznych na ogólny stan zdrowia, a także wpływ ogólnego stanu zdrowia na samopoczucie psychiczne. Powstała na gruncie medycyny behawioralnej, medycyny psychosomatycznej i psychologii medycznej. Psychologia zdrowia została formalnie uznana w 1979 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Psych.
Psychologia zdrowia jest kontynuacją – czy też bardziej właściwym terminem będzie – rozwinięciem powstałych kierunków: medycyny psychosomatycznej, medycyny behawioralnej i psychologii medycznej.
Według definicji amerykańskiego psychologa J. Matarazzo: „Psychologia zdrowia to całokształt specyficznego, oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji, a także do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej”
ZAŁOŻENIA PSYCHOLOGII ZDROWIA
- Włączenie problematyki zdrowia do obszaru psychologii związanej z medycyną poza-psychiatryczną.
- Pojęcia zdrowie i choroba nie wykluczają się, są traktowane jako dwa krańce kontinuum.
- Odejście od kategorii patologiina korzyść zasobów człowieka i jego możliwości rozwojowych.
- Położenie nacisku na ochronę i promocję zdrowia.
- Zdrowie jako społecznie uznawana wartość; nie ograniczone do systemu opieki zdrowotnej, obejmuje wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka.
Rozważania nad modelami zdrowia warto zacząć od wyjaśnieniu terminu paradygmat.
Paradygmat – w rozumieniu wprowadzonym przez filozofa Thomasa Kuhna w książce Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions) opublikowanej w 1962 roku – to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo – tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka.
Za paradygmat w psychologii możemy uznać podejście psychoanalityczne i poznawczo-behawioralne. Każdy z tych paradygmatów odmiennie tłumaczy funkcjonowanie i genezę człowieka, co za tym idzie proponuje inne rozwiązania czy sposoby leczenia.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) nasze zdrowie jest stanem pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego, a nie jedynie brakiem choroby czy niepełnosprawności. Definicja WHO jest przykładem wieloaspektowego ujmowania problemów zdrowia i choroby. O ile wiek XIX wyodrębniał i klasyfikował zjawiska choroby, o tyle druga połowa XX wieku interpretuje chorobę i zdrowie jako całościowy systemu powiązany szerokim kontekstem społeczno-kulturowym.
Korzenie myślenia o zdrowiu w kulturach zachodnich sięgają czasów starożytnych, gdzie zdrowie było stanem równowagi.
Współcześnie naukowe modele zdrowia i choroby skupiają się wokół dwóch głównych podejść – paradygmatu biomedycznego i holistyczno-funkcjonalnego (holistycznego). Dotychczasowe teorie, które opisywały funkcjonowanie i mechanizm działania medycyny, mocno opierały się o model naprawczy, mechanistyczny, który polegał na usuwaniu zepsutych nieprawidłowo funkcjonujących elementów organizmu człowieka. Model ten wykazywał wiele ograniczeń i pomimo swojej ważności i przydatności spotykał się z coraz częstszą krytyką.
Przede wszystkim krytyka dotyczyła kwestii oddzielenia duszy (psyche) od ciała (soma). Badacze, by wyjaśnić fenomen zdrowia oraz choroby, interesowali się głównie objawami ( symptomami) funkcji biologicznych organizmu, a nie samym człowiekiem. Osłabieniem tej koncepcji i jednocześnie wyzwaniem dla paradygmatu biomedycznego okazały się wyniki badań z zakresu zdrowia przedstawicieli nauk behawioralnych i społecznych, które jasno wskazywały, że człowiek stanowi jedność psychofizyczną.
BIOMEDYCZNY PARADYGMAT ZDROWIA
Jak wspomniałam wcześniej, definicje i koncepcje zdrowia zmieniały i aktualizowały się wraz z rozwojem cywilizacyjnym i pragmatyką kolejnych nurtów. W XVII wieku prekursorzy nauki, chcąc zrozumieć zachowania i właściwości ludzkiego organizmu, przyjęli podejście redukcjonistyczne. Metoda ta głosiła, że żeby zrozumieć czynniki warunkujące zachowania człowieka wystarczy zbadać zjawiska biochemiczne i neurologiczne. W tym ujęciu pominięto zupełnie wymiar społeczny i behawioralny.
Biomedyczny model zdrowia opierał się na kartezjańskiej wizji rzeczywistości. Mechanistyczne i redukcjonistyczne założenia wskazywały na dwoistość człowieka. Ciało traktowane było jak maszyna, a choroba jako konsekwencja uszkodzenia. Człowiek w tym modelu jest obszarem zainteresowania nauki, lecz ogranicza się to do wymiaru ciała jako biologicznego mechanizmu.
Zdrowie w ujęciu biomedycznym jest zjawiskiem jednowymiarowym i jednopoziomowym. Opiera się na sferze biologicznej i pojedynczym układzie (np. organ) Natomiast proces leczenia skupia się na organizmie, a nie na osobie.
Funkcjonująca wówczas koncepcja kartezjańska zakładała oddzielenie dwóch funkcji człowieka ciała i duszy. Dualizm Kartezjusza mówił, że ciało jest maszyną, którą można całkowicie zrozumieć w kategoriach układu i działania jego części. Człowieka zdrowego przyrównał on do dobrego zegara w doskonałym stanie, chorego natomiast do zegara, którego części pracują nieprawidłowo. Pojawienie się idei dualizmu ciała i duszy stało się podstawą biomedycznego modelu zdrowia. Istotnym jest fakt, że filozofia kartezjańska przyczyniła się do szybkiego rozwoju nauk medycznych.
W biomedycznym modelu zdrowia przeważa orientacja patologiczna, zdrowie pojmuje się tutaj jako brak choroby. Definiuje się z brakiem zakłóceń w biologicznym funkcjonowaniu człowieka. Zdrowie jest więc antytezą choroby. Model ten skupia się na czynnikach czysto biologicznych, nie obejmując wpływów psychologicznych, środowiskowych i społecznych. Model biomedyczny skupia uwagę na przebiegu choroby, która jest zaburzeniem w funkcjonowaniu organizmu lub w prawidłowej budowie człowieka.
HOLISTYCZNY PARADYGMAT ZDROWIA
W drugiej połowie XX wieku upowszechnia się systemowe podejście do istoty zdrowia i choroby. Człowieka traktuje się jako całość, jako system ściśle powiązanych ze sobą narządów, które wzajemnie wpływają na swoje funkcjonowanie. Co ważne, na cały ten system składa się nie tylko nasze ciało, ale i psychika oraz stan emocjonalny. Nowy paradygmat uzupełnia dotychczasowe, racjonalne myślenie o myślenie całościowe. Zdrowie w tym modelu przedstawiane jest jako stan równowagi dynamicznej organizmu. Cechą tego modelu jest spojrzenie na zdrowie w sposób holistyczny, czyli systemowy, gdzie rzeczywistość pojmowana jest w kategoriach zintegrowanych całości, których własności nie da się sprowadzić do własności mniejszych części. Model ten skupia uwagę na przyczynie choroby, która traktowana jest jako skutek zachwiania równowagi systemowo rozumianego zdrowia. Paradygmat ten uznaje odrębność psychospołeczną każdego chorego i poszukuje sposobów leczenia, dostosowanego do jego indywidualnych potrzeb. Działania terapeutyczne uzupełnione zostają o naturalne sposoby. Holistyczny model zdrowia wyrósł z potrzeby odmiennego spojrzenia na prawidłowości rządzące światem przyrody i życiem społeczno-kulturowym człowieka. Przyczyniło się to do odejścia od kartezjańskiego widzenia człowieka i świata, a także do powstania wielopłaszczyznowej teorii zdrowia.
Organizm jako system można traktować i omawiać w dwóch ujęciach: węższym, gdzie zakłada się, że organizm człowieka jest żywym systemem, którego podsystemy są ze sobą wzajemnie powiązane, i szerszym, gdzie organizm człowieka jako system składa się z podsystemów i stanowi nierozerwalną część innych, większych systemów, które współdziałają. Za twórcę teorii systemów i systemowego opisu człowieka uważany jest Ludwig von Bartalanffy. Badacz ten twierdził, że badając człowieka z perspektywy systemu należy wziąć pod uwagę przede wszystkim jego otoczenie. Warte uwagi ujęcie systemowe do zdrowia i choroby przedstawił G.D. Bishop. Jego koncepcja nazwana została modelem „biopsychospołecznym”. Głosiła ona, że systemy są zorientowane na określony cel i dążą do uzyskania równowagi funkcjonalnej. W tym ujęciu duże znaczenie ma wzajemny związek miedzy ciałem, a umysłem.
Holistyczny model zdrowia jest wielowymiarowy i wielopoziomowy, opiera się na płaszczyznach:
- Fizycznej (funkcjonowanie biologiczne organizmu jako całości)
- Psychicznej (funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne)
- Społecznej (zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji międzyludzkich)
- Duchowej (związanej z osobistymi przekonaniami czy praktykami religijnymi)
Pochylając się nad holistycznym modelem zdrowia trzeba przede wszystkim odnieść się do ważności poglądów i rozważań greckiego lekarza Hipokratesa ( 460-377p.n.e.). Godne uwagi i przypomnienia są hipokratesowe zasady lekarskie w postepowaniu z chorym: Primum non nocere i salus aegroti suprema lex esto („po pierwsze nie szkodzić” i „zdrowie chorego najwyższym prawem”) W kulturze europejskiej był jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów w tematyce zdrowia. W późniejszym czasie nazwany został ojcem medycyny europejskiej. Poglądy Hipokratesa miały duży wpływ na ówczesną medycynę. Podkreślał on istnienie zależności, że zdrowie, jako dobre samopoczucie i choroba, czyli złe samopoczucie człowieka wynikają z równowagi pomiędzy człowiekiem, a środowiskiem, w jego nawykach i zwyczajach.
Zasady te opisał w Corpus Hippocraticum, księdze o Powietrzu, wodach, i okolicach. Pojęcie zdrowia zgodne z Hipokratesową wizją wymaga stanu równowagi między wpływem czynników środowiskowych, stylem życia oraz elementami natury ludzkiej.
Warto nadmienić, że niektóre założenia Hipokratesa pochodzą z wcześniejszych tradycji medycyny chińskiej, a jego poglądy w niezmienionej formie przetrwały i obowiązywały do czasu pojawienia się filozofii kartezjańskiej.
Widzenie świata i człowieka w ujęciu paradygmatu biomedycznego i holistycznego, pomimo odmiennych definicji zdrowia i choroby, wskazując tym samym na inne wyznaczniki tych dwóch pojęć, nawzajem uzupełniają się.
Obraz świata i człowieka w wizji biomedycznej w znaczny sposób wpływa na rozwój nauk ścisłych i postęp w medycynie, co daje szersze możliwości badań analitycznych ciała ludzkiego i jego funkcji. Holistyczny obraz uzupełnia poprzednią wizję i przyczynia się do wielopłaszczyznowej teorii zdrowia, która wskazuje na sieć powiązań istoty ludzkiej z otaczająca go rzeczywistością.
Omawiając paradygmaty zdrowia, zauważyć można, że wizja zdrowia ma nie tylko wartość autoteliczną , ale przede wszystkim jest wartością społeczną.
Bibliografia
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Psychologia_zdrowia
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Paradygmat
- http://www.publio.pl/files/samples/16/1e/ef/49356/Zdrowie_wartosc_edukacja_demo.pdf
Autor: A. M. Susicka (NAT)