Bezpieczeństwo i korzyści stosowania olejku różanego podczas ciąży – przegląd badań i praktyk

Oryginalny tytuł: STOSOWANIE OLEJKU RÓŻANEGO W CZASIE CIĄŻY

---

Korzenie aromaterapii sięgają dalekiej prehistorii. Olejki eteryczne były znane i wykorzystywane już ponad 5000 lat temu. Dowodem na to jest znaleziony alembik do destylacji olejku sandałowego, znajdujący się w muzeum Taxila w Pakistanie, datowany na 3500 p.n.e. Najstarsze dokumenty pisane to sumeryjskie tabliczki klinowe z około 1500 p.n.e.

Już 3500 lat temu nasi przodkowie znali oddziaływanie olejków na ciało i psychikę. Badania archeologiczne i historyczne dowiodły, że olejki eteryczne i ich działanie terapeutyczne oraz wpływ na psychikę były znane w całym świecie starożytnym i były powszechnie stosowane. Klinowe tabliczki z około 3000 lat p.n.e. zawierają recepty dziesiątków leków, mikstur i maści z olejkami.

Starożytny Egipt był przykładem szerokiego stosowania olejków eterycznych w medycynie. Wykopaliska, freski i papirusy świadczą o bardzo dobrej znajomości właściwości olejków eterycznych i ich działania jako środków leczniczych. Papirus Ebers z 1550 p.n.e. jest niczym współczesna farmakopea, gdzie opisano liczne schorzenia dermatologiczne, gastryczne, ginekologiczne, stomatologiczne i psychiczne, oraz jakie leki należy przyjmować i jak je stosować. Większość z tych leków to olejki eteryczne takie jak mirra, lawenda, cedr, cynamon oraz róża. Balsamowanie mumii oparte było również na stosowaniu mieszanin olejków i żywic.

Olejki eteryczne w różnych zastosowaniach opisane są również w Biblii. Przede wszystkim opisywano ich wykorzystanie dezynfekujące.

Olejkami interesowano się też w dużej mierze w aspekcie perfumeryjnym. Stopniowo jednak na wszystkich kontynentach medycyna nabierała nowych kształtów i stawała się bardziej precyzyjna i naukowa. Avicenna, czyli Ibn Sina (980-1037), perski lekarz, po raz pierwszy uzyskał czysty olejek eteryczny w procesie destylacji. Był to jeden z najcenniejszych olejków – różany. Aby tego dokonać, oparł się na naukach Persów (prawdopodobnych wynalazców destylacji) i opracował alembik. Od tej chwili, aromaterapia stała się integralną częścią leczenia, zalecaną przez Awicennę we wszystkich jego pismach medycznych.

Minęły lata, zanim aromaterapia wkroczyła do Europy. W średniowieczu, dzięki swojej niepodważalnej wyższości nad innymi „lekami”, aromaterapia szybko stała się ważną częścią farmacji, a aptekarza nazywano aromatarjuszem. Na początku XVII wieku sporządzono spis setek olejków eterycznych, które stosowano w leczeniu określonych schorzeń. Wraz z pojawieniem się leków syntetycznych, aromaterapia została trochę zapomniana. Ale w XX wieku, za sprawą René-Maurice’a Gattefossé’a, wynalazcy słowa „aromaterapia”, wrócono do niesamowitych właściwości olejków.

Potrzeba było dziesiątek tysięcy lat, by przeanalizować i uchwycić terapeutyczne subtelności olejków eterycznych. Zdajemy sobie sprawę z ich siły i potencjału, zwłaszcza gdy możemy porównać ich szerokie możliwości konkurowania z najpotężniejszymi lekami.

Dziś, wsparte badaniami, metody te stosuje się w medycynie – psychiatrii, psychologii, seksuologii oraz naturalnych metodach leczenia. W niektórych krajach europejskich, w tym we Francji, Niemczech i Anglii, aromaterapia jest elementem leczenia szpitalnego. W Anglii aromaterapeuci należą do personelu szpitala, a aromaterapię stosuje się w ośrodkach opieki paliatywnej. We Francji apteki oferują szeroki wybór olejków eterycznych, dodatkowo aromaterapię stosuje się w opiece onkologicznej, geriatrycznej, jako leczenie uzupełniające w celu poprawy jakości życia, złagodzenia napięcia oraz zaburzeń snu. W Stanach Zjednoczonych wiele klinik i szpitali oferuje zabiegi aromaterapii.

Olejki eteryczne to lotne substancje oleiste, zawierające hormony, antybiotyki i substancje bakteriobójcze. Reprezentują duszę rośliny, stanowiąc najbardziej skoncentrowaną formę energii roślinnej. Olejki stosuje się w kosmetyce, farmacji i wyrobach perfumeryjnych. Zakres ich działania jest bardzo szeroki, od głębokiego działania terapeutycznego po subtelność perfum.

W aromaterapii olejki eteryczne można stosować wewnętrznie w czystej postaci, rozcieńczone w alkoholu, mieszane z miodem, olejem lub w postaci preparatów leczniczych. Zewnętrznie stosuje się je do nacierania, masażu oraz inhalacji. Olejki działają w sposób holistyczny na organizm. Działają na poziomie duchowym, emocjonalnym, energetycznym, biofizycznym oraz mentalnym. Mają wyjątkowo skuteczne działanie przeciw infekcyjne, antyseptyczne, przeciwwirusowe. Są jedyną alternatywą dla antybiotyków, działają przeciwbólowo, przeciwkrwotocznie, wspomagają gojenie ran, trawienie, regulują odporność, hormony, wspomagają usuwanie tłuszczu z komórek, wzmacniają naczynia krwionośne.

Sama zaś aromaterapia jest metodą leczenia olejkami eterycznymi. Jest to tak zwane superziołolecznictwo. Najważniejsze jej niesamowite zastosowania i działanie to:

• Olejki eteryczne nie powodują antybiotykooporności.
• Większość antybiotycznych olejków eterycznych ma również działanie przeciwwirusowe.
• Olejki eteryczne modyfikują środowisko w naszym organizmie, czyniąc je nieprzyjaznym dla drobnoustrojów chorobotwórczych.
• Olejki eteryczne powstrzymują namnażanie się szkodliwych drobnoustrojów, mając jednocześnie pozytywny wpływ na odpowiedź immunologiczną i podłoże chorobowe, zapobiegając nawrotom choroby.
• W niektórych sytuacjach można zastosować aromaterapię w miejsce antybiotykoterapii (głównie w przypadku zimowych chorób dróg oddechowych).
• Aromaterapię można stosować jako dodatek do klasycznego antybiotyku, aby wzmocnić jego działanie i uzyskać szybszy i trwalszy efekt.
• Aromaterapia jest tak samo precyzyjna jak antybiotykoterapia.
• Olejki eteryczne o właściwościach antybiotycznych niszczą dużą liczbę różnych bakterii.
• Rozpylone olejki eteryczne dezynfekują pomieszczenia w kilka minut.
• Aromaterapia działa uspokajająco, przynosi ukojenie nerwów i odprężenie.
• Aromaterapia łagodzi objawy stresu.
• Kąpiele olejkowe usuwają uczucie zmęczenia zarówno psychicznego, jak i fizycznego.
• Olejki działają orzeźwiająco.
• Olejki eteryczne powodują lepsze ukrwienie dróg oddechowych.
• Sesje zapachowe stymulują błonę śluzową, poprawiając jakość jej komórek i zwiększają wydalanie wydzielin, co działa oczyszczająco.
• Wdychanie olejków eterycznych świetnie sprawdza się przy infekcjach górnych dróg oddechowych, udrażniając je i łagodząc objawy po zakażeniu, np. katar. Pomaga to także podczas przeziębienia i kaszlu.
• Inhalacje olejkami eterycznymi sprawiają, że oddech staje się płynniejszy i głębszy.
• Aromaterapia działa bakteriobójczo i odkażająco.
• Wybrane olejki eteryczne pomagają przy bólach mięśni i głowy.
• Sesje zapachowe pomagają na bezsenność.
• Aromaterapię olejkami eterycznymi zaleca się przy nadciśnieniu oraz niedociśnieniu.
• Woń olejków eterycznych powoduje niwelowanie zaburzeń trawienia.
• Terapię zapachami stosuje się przy infekcjach skórnych i cellulicie.
• Olejki eteryczne wykazują właściwości rozkurczowe.
• Kąpiele w wodzie zroszonej olejkami eterycznymi wpływają na poprawienie krążenia.
• Olejki eteryczne działają moczopędnie oraz wywołują gazy.
• Aromaterapia stymuluje pracę mózgu, poprawia pamięć, koncentrację i wyzwala zasoby motywacyjne.

Biologiczne i chemiczne właściwości olejku różanego

W niniejszej pracy chciałabym skupić się na jednym z olejków, jakim jest olejek różany.

Olejek różany otrzymuje się wyłącznie poprzez destylację parą wodną kwiatów róży. Istnieje kilka odmian róży, z których produkuje się olejki, jednak najlepszy jakościowo olejek eteryczny otrzymuje się z odmiany damasceńskiej, uprawianej głównie w Bułgarii, w słynnej Dolinie Róż (Kazanłyk, Karłowo). Ta sama róża jest również uprawiana w basenie Morza Śródziemnego (Turcja, Egipt, Maroko) oraz w Gruzji, Armenii, Indiach i Chinach. Warunki klimatyczne jednak powodują, że najbardziej cenionym jest olejek bułgarski. Należy on również do najdroższych olejków, co wynika z bardzo małej wydajności – z jednej tony kwiatów można otrzymać około 0,3-0,5 kg olejku.

Opis stosowania preparatów leczniczych opartych na róży można znaleźć w księgach medycyny chińskiej, indyjskiej, sumeryjskiej, egipskiej, greckiej i rzymskiej oraz średniowiecznej.

Olejek różany jest bogaty w ogromną liczbę składników aktywnych, którym zawdzięcza swoje właściwości. Najwięcej w nim cytronelolu, linalolu, eugenolu, geraniolu, karwonu, nonadekanu, nerolu, myrcenu i pinenu. Wyciągi pozyskiwane z róż posiadają silne działanie antyoksydacyjne, a także odgrywają istotną rolę przy usuwaniu wolnych rodników, co wpływa również na ich ochronne działanie w stosunku do DNA. Właściwości te są związane głównie z obecnością związków polifenolowych.

Róża jest jednym z najbardziej złożonych znanych olejków eterycznych, zawierającym ponad 300 związków chemicznych, z których wiele pozostaje niezidentyfikowanych. Ma najszersze zastosowanie aromaterapeutyczne wśród wszystkich olejków.

Róże od starożytności były uznawane za „lekarstwo na wszystko”. Preparaty różane stosowano w medycynie greckiej, chińskiej, sumeryjskiej, egipskiej i indyjskiej. W starożytnym Rzymie uważano, że róże mają działanie wzmacniające i uspokajające oraz łagodzące skutki nadmiernego spożycia alkoholu. Współcześnie w ziołolecznictwie, medycynie i kosmetyce stosuje się różne formy różanych ekstraktów: olejek, absolut, hydrolat, olej z nasion oraz wyciąg z owoców. Róże mają również szerokie zastosowanie kulinarne, gdzie wykorzystuje się płatki, owoce oraz całą gamę wyciągów i przetworów różanych. Płatki róży zawierają związki fenolowe, szczególnie alkohol fenyloetylowy i antocyjany. Napar lub odwar z kwiatów róży jako dodatek do kąpieli i przemywań działa kojąco i stymuluje gojenie drobnych ran. Wyciąg z płatków róży działa przeciwbakteryjnie, przy czym nie niszczy naturalnej symbiotycznej flory, a jedynie bakterie chorobotwórcze. Glikozydy różane działają uspokajająco. Róże mają działanie rozkurczowe, łagodnie moczopędne i żółciopędne, mogą wspomagać leczenie zaburzeń trawienia i chorób wątroby. Chronią przed zatruciami i wspomagają detoksykację organizmu. Wszystkie formy ekstraktów różanych charakteryzują się silnymi właściwościami antyoksydacyjnymi. Róża zwiększa także aktywność enzymów przeciwutleniających. Najnowsze badania wskazują, że wyciągi z płatków róży mają działanie przeciwnowotworowe, chroniąc materiał genetyczny (DNA) przed nagromadzaniem się w nim uszkodzeń. Olejek różany w kosmetyce stosuje się przeciwko starzeniu się skóry, pękającym naczynkom krwionośnym, rozstępom, dermatozom, martwicy skóry, przesuszeniu, podrażnieniom, ranom i poparzeniom. Wykazano także silne działanie ochronne wyciągów z róży przeciwko uszkodzeniom DNA. Wyciągi z owoców róż działają moczopędnie i wzmacniająco, hamują krwawienia z naczyń włosowatych. Ze względu na bardzo wysoką zawartość witaminy C, kilkukrotnie przewyższającą owoce jagodowe czy cytrusowe, szupinki róży mają doskonałe działanie wspomagające przy przeziębieniach, poważniejszych infekcjach układu oddechowego, chorobach przyzębia i krwawieniach z układu pokarmowego.

Olejek eteryczny oraz absolut z róży damasceńskiej wykazuje silne właściwości przeciwbakteryjne przeciwko szczepom: Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, Chromobacterium violaceum oraz Erwinia carotovora, będącym patogenem roślin. C. violaceum okazały się najbardziej wrażliwe ze wszystkich badanych szczepów na oba ekstrakty, natomiast E. coli były najbardziej wrażliwe na olejek eteryczny.

Olejek aromatyczny z róży damasceńskiej był również badany pod kątem właściwości bakteriobójczych przeciwko Staphylococcus aureus, E. coli, Proteus aeruginosa, a także grzybobójczych przeciwko Candida albicans, wykazując silne działanie w niskich stężeniach. Działanie bakteriobójcze olejku różanego może wynikać przede wszystkim z obecności cytronelolu, geraniolu i nerolu, których właściwości bakteriobójcze wielokrotnie były potwierdzane. Natomiast wysokie stężenie alkoholu fenyloetylowego w absolucie różanym może wpływać na jego silne właściwości przeciwbakteryjne.

Skład olejku różanego:

• Citronellol: 16,0–35,9%
• Geraniol: 15,7–25,7%
• Alkeny i alkany: 19,0–24,5%
• Nerol: 3,7–8,7%
• Metyleugenol: 0,5–3,3%
• Linalol: 0,4–3,1%
• Octan cytronellylu: 0,4–2,2%
• Etanol: 0,01–2,2%
• 2-Fenyloetanol: 1,0–1,9%
• (E,E)-Farnezol: 0–1,5%
• β-Kariofilen: 0,5–1,2%
• Eugenol: 0,5–1,2%
• Octan geranylu: 0,2–1,0%

Olejek różany, podobnie jak inne olejki eteryczne, jest bardzo złożony i może składać się z setek różnych związków chemicznych. Skład chemiczny oleju określa potencjalne obawy dotyczące bezpieczeństwa. W składzie roślin wydzielających zapachy – a zwłaszcza w ich wyciągach – jest wiele cennych substancji, takich jak tlenki, alkohole, fenole, estry i wiele innych. Podczas wdychania ich przez nos, działają one na komórki mózgowe. Docierają też do układu limbicznego, który odpowiada za ludzkie zachowania związane z emocjami. Reguluje je i ma wpływ na ich natężenie. To tam wyzwala się uczucie radości, przyjemności, uniesienia, euforii, a także strachu. Układ limbiczny odgrywa też istotną rolę w procesach motywacji oraz zapamiętywania. Jak więc widać, zapach może mieć duże znaczenie dla łatwiejszego przyswajania wiedzy. Układ limbiczny oddziałuje także na oddychanie oraz krążenie krwi.

Monoterpeny i seskwiterpeny nie stanowią istotnego zagrożenia dla ciąży i są ogólnie dobrze tolerowane.

Alkohole zazwyczaj nie podrażniają skóry i nie są toksyczne.

Tlenki są na ogół dobrze tolerowane, ale mogą powodować podrażnienie skóry przy podawaniu miejscowym.

Olejki eteryczne zawierające furanokumaryny są fototoksyczne, dlatego należy zachować ostrożność podczas miejscowego stosowania na skórę wystawioną na słońce.

Estry i etery mają wiele podobnych właściwości i cech, ale podczas gdy estry występują tylko w niewielkich ilościach w olejkach eterycznych, etery są znacznie silniejsze. Nie należy używać olejków eterycznych z eterami przez dłuższy czas, a stosowanie tych olejków należy dokładnie rozważyć podczas ciąży. Ketony nie są łatwo metabolizowane przez wątrobę i mogą być toksyczne. Dlatego należy unikać olejków zawierających duże ilości aromatycznych ketonów, ponieważ mogą one być gromadzone w ciele i powodować problemy przy długim, codziennym stosowaniu. Olejki eteryczne bogate w aldehydy lub fenole mogą powodować nadwrażliwość skóry. Fenole mogą poparzyć skórę i dlatego należy ich unikać ze względu na nadwrażliwość skóry podczas ciąży.

Citronellol jest substancją, która została dopuszczona do stosowania w produktach kosmetycznych, jednak z pewnymi ograniczeniami. W produktach przeznaczonych do spłukiwania jego stężenie nie powinno przekraczać 0,01%, a w niespłukiwanych nie może być wyższe niż 0,001%. Takie ilości są uznawane za bezpieczne. Citronellol jest substancją zapachową, która może uczulać. Kobiety w ciąży mają bardziej wyczulone zmysły, a także większą skłonność do podrażnień, dlatego stosując kosmetyki z dodatkiem tej substancji, powinny na bieżąco obserwować reakcje skóry. W przypadku wystąpienia zaczerwienienia w miejscu stosowania, swędzenia, pokrzywki lub podrażnienia, należy zaprzestać używania produktów z citronellolem. Jego obecność w kosmetykach może również powodować zaostrzenie atopowego zapalenia skóry. Z tego powodu osoby ze skłonną do alergii, bardzo wrażliwą skórą powinny sięgnąć po kosmetyki pozbawione substancji zapachowych.

Linalol nie jest komedogenny, jest raczej bezpieczny dla kobiet w ciąży i karmiących piersią, ale powinny one bacznie obserwować reakcje skórne po kontakcie z produktem go zawierającym, ponieważ w okresie dużych wahań hormonalnych skóra może silniej reagować na kosmetyki i produkty chemii gospodarczej. Nie jest zalecane nakładanie produktów z linaloolem na skórę piersi u kobiet karmiących naturalnie.

Terpeny, będące najważniejszymi składnikami olejku różanego, odpowiedzialne są za jego intensywny zapach (głównie geraniol), ale również to one mają największy potencjał alergizujący. Dlatego też szczególną uwagę należy zwrócić na reakcje skórne, a każde ewentualne zastosowanie poprzedzić testem skórnym.

Działanie olejku różanego w kontekście ciąży

Trzeba pamiętać, że ciąża to czas, podczas którego w organizmie kobiety zachodzą ogromne zmiany hormonalne i duże napięcie. Pojawiają się mdłości, tłustość i łuszczenie skóry, wzrasta ilość tkanki tłuszczowej, pojawiają się żylaki, ociężałość i opuchlizna. Zmiany zachodzące w tym czasie są inicjowane zmieniającą się aktywnością hormonów – estrogenów, progesteronu, prolaktyny, gonadotropiny kosmówkowej, oksytocyny, hormonu luteinizującego oraz androgenów, a także powiększającym się mięśniem macicy proporcjonalnie do wieku ciążowego. Równowaga w gospodarce hormonalnej bardzo szybko ulega zachwianiu, co skutkuje pojawieniem się zmian w całym organizmie, w tym także w obrębie skóry i owłosienia. Olejki eteryczne mogą być w tym wypadku pomocne, ale bardzo ważne jest to, by unikać tych, które są niewskazane dla ciężarnych. Kobieta w ciąży jest odpowiedzialna za dwie osoby (czasami więcej, jeśli jest to ciąża mnoga), dlatego należy zachować zwiększoną ostrożność.

W czasie ciąży kobieta powinna szczególnie zadbać o swoją skórę. Skóra powinna być odpowiednio ukrwiona, elastyczna i nawilżona. Nawilżenie zapewnia się poprzez regularne stosowanie kremów, balsamów, mleczek nawilżających czy olejków naturalnych odbudowujących barierę lipidową naskórka.

W ciąży używanie jakiegokolwiek olejku powinno być skonsultowane ze specjalistą, lekarzem, zwłaszcza w pierwszym trymestrze. Można stosować delikatne substancje, które mogą pomóc w samopoczuciu. Należy do nich również olejek różany. Niemniej, w wielu źródłach możemy spotkać się ze skrajnie odmiennymi opiniami. Również każdy producent sugeruje się własnymi badaniami i sugestiami. Jak zawsze, wskazana jest czujność i zawsze wybierać najpierw jak najmniej inwazyjne środki działania.

Ciąża jest wyjątkowym wydarzeniem w życiu każdej przyszłej mamy. Najważniejsze jest wtedy zapewnienie bezpieczeństwa nienarodzonemu dziecku. To nie jest czas na podejmowanie ryzyka. Dlatego też wybory powinny opierać się tylko i wyłącznie na zaufanych i sprawdzonych źródłach. Warto pamiętać, że w przypadku leków, suplementów i kosmetyków niezmiernie rzadko robi się badania na kobietach w ciąży.

Ogólne zalecenie przed zastosowaniem jakiejkolwiek formy leczenia terapeutycznego w czasie ciąży wymaga wcześniejszej konsultacji z lekarzem pierwszego kontaktu lub ginekologiem.

Olejki eteryczne są silnie skoncentrowane i niezwykle silne. Mają zdolność przenikania błon komórkowych i krążenia wewnątrz organizmu w ciągu zaledwie kilku minut od aplikacji.

W czasie ciąży, już od momentu zapłodnienia aż do porodu, wszystko, co zastosuje matka, dociera do dziecka. Tak więc, gdy kobieta w ciąży używa olejków eterycznych, składniki tego oleju mogą dotrzeć do nienarodzonego dziecka. Niekoniecznie jest to dla niego szkodliwe, ale często zaleca się powstrzymanie się od stosowania olejków eterycznych w czasie ciąży.

Oczywiście jest grupa osób, które mówią, że matki oczekujące dziecka powinny powstrzymywać się od stosowania olejków eterycznych, podczas gdy wiele kobiet używa ich, aby złagodzić dyskomfort związany z odmiennym stanem.

Istnieje bardzo niewiele informacji dotyczących bezpieczeństwa olejków eterycznych podczas ciąży i laktacji. Z tego powodu zaleca się ostrożność i zdrowy rozsądek, szczególnie w pierwszym trymestrze ciąży.

Powody, dla których należy powstrzymać się od stosowania olejków eterycznych obejmują:

• toksyczność płodową,
• stymulację macicy,
• upośledzenie rozwoju komórek.

Należy pamiętać, że olejek różany:

• jest środkiem rozkurczającym macicę,
• pomaga zmiękczyć więzadła, co umożliwia rozszerzenie się kości miednicy,
• pomaga odzyskać elastyczność tkanek po porodzie,
• jest naturalnym antyseptykiem,
• ma lekkie działanie przeciwbólowe,
• działa zabliźniająco,
• uspokaja,
• wspomaga krążenie,
• łagodzi lęk, depresję, niepokój, stres.

Dlatego olejek różany sprawdzi się idealnie w ostatnim etapie ciąży, jakim jest przygotowanie do porodu i sam poród.

Naukowcy twierdzą, że aromaterapia działa pobudzająco na układ limbiczny w mózgu (odpowiedzialny za emocje i wspomnienia). Uważa się, że stymulując tę część mózgu, aromaterapia może zmniejszyć niepokój i napięcie, co prowadzi do zmniejszenia odczuwania bólu.

Może również działać poprzez zwiększanie poziomu serotoniny, która jest przekaźnikiem między komórkami nerwowymi. Olejki eteryczne mogą również zwiększać produkcję własnych naturalnych substancji łagodzących stres (serotonina, dopamina) i zmniejszać poziom kortyzolu, który jest hormonem stresu. Chociaż olejek różany ma wiele właściwości zdrowotnych, ze względu na zawartość związku zapachowego z grupy terpenów – eugenolu, może uczulać. Z tego względu, szczególnie kobiety w ciąży powinny stosować go ostrożnie, obserwując reakcje skórne.

Okres ciąży podzielony jest na 3 trymestry, z których każdy trwa około 3 miesiące.

W pierwszym trymestrze ciąży, trwającym pierwsze 3 miesiące, dochodzi do wielu istotnych zmian. Płeć dziecka jest ustalana na podstawie chromosomów płciowych w momencie zapłodnienia, a zarodek rozwija się z zapłodnionego jaja, zaczynając od podziału komórek. W ciągu tych pierwszych tygodni zarodek implantuje się w macicy, a jego rozwój obejmuje szybki wzrost rdzenia kręgowego, mózgu, serca i płuc. Serce zaczyna bić około 6. tygodnia, a do 9. tygodnia formują się mięśnie, dzięki którym zarodek zaczyna się poruszać. Pępowina, odżywiająca zarodek i usuwająca odpady, również rozwija się w tym okresie. Pod koniec pierwszego trymestru zarodek osiąga długość około 7,6 cm i waży około 14 gramów. Kobieta również doświadcza zmian hormonalnych, mogących objawiać się obrzękiem piersi, skrajnym zmęczeniem, nudnościami, zmianami apetytu, wahaniem nastroju, zaparciami, częstym oddawaniem moczu, zgagą oraz przyrostem lub utratą wagi. Choć aromaterapia może łagodzić te objawy, wybór olejków eterycznych musi być bardzo ostrożny ze względu na bezpieczeństwo dziecka.

W drugim trymestrze ciąży, trwającym od 4. do 6. miesiąca, zarodek przekształca się w płód i zachodzą w nim kolejne ważne zmiany. Począwszy od wzrostu włosów, w tym brwi i rzęs, aż po rozwój mięśni i kości, dziecko staje się bardziej aktywne. Dziewczynki zaczynają rozwijać jajniki, a płód może już słyszeć dźwięki, w tym bicie serca matki. Rozwój płodu w tym okresie obejmuje również rozwijające się kubki smakowe i neurony czuciowe, a pod koniec drugiego trymestru płód zacznie mrugać zamkniętymi oczami. Jego waga wyniesie około 900 gramów, a długość będzie sięgać około 30 cm. Odczuwane objawy często stają się łagodniejsze, a nudności zazwyczaj ustępują. Pojawiać się mogą jednak rozstępy na brzuchu i piersiach, a także ciemnienie skóry wokół sutków. Bóle ciała, jak bóle pleców czy obrzęk kończyn, mogą również być obecne. Choć istnieją olejki eteryczne, które mogą pomóc w złagodzeniu tych objawów, należy ponownie pamiętać o bezpieczeństwie rozwijającego się płodu.

W trzecim trymestrze, będącym ostatnią fazą ciąży, trwającą od 7. do 9. miesiąca, płód staje się dość aktywny. Zaczyna ćwiczyć oddychanie, poruszając przeponą. Do 33. tygodnia dziecko jest już zazwyczaj w pozycji gotowej do porodu, z głową opartą o szyjkę macicy. W tym czasie kości stają się mocniejsze, a skóra staje się grubsza. W ostatnich tygodniach przed porodem płód przybiera na wadze 225–340 gramów tygodniowo. Dzieci urodzone pod koniec 37. tygodnia uważa się za urodzone o czasie, ponieważ ich narządy są gotowe do samodzielnego funkcjonowania. Uznaje się, że na tym etapie ciąży stosowanie aromaterapii jest już bezpieczniejsze, chociaż nadal należy pamiętać o zachowaniu umiaru i zdrowego rozsądku. Olejki eteryczne najczęściej są wykorzystywane przed porodem lub w jego trakcie, jako dodatkowe wsparcie. Olejki eteryczne mogą więc być wspaniałym wsparciem w tym czasie, jednak szczególnie wtedy należy stosować je z umiarem i rozsądkiem.

Związki chemiczne i inne substancje o masie cząsteczkowej mniejszej niż 1000 mogą przenikać przez łożysko. Wszystkie związki chemiczne zawarte w olejkach eterycznych mają masę znacznie niższą niż 500. Przenikanie przez łożysko nie musi koniecznie oznaczać ryzyka toksyczności dla płodu; będzie to w dużej mierze zależeć od toksyczności i stężenia związku chemicznego w osoczu matki. W pewnym sensie może to narazić płód na większe ryzyko, ale w innych przypadkach może mieć działanie ochronne, na przykład w przypadkach, gdy wątroba płodu nie jest jeszcze zdolna do metabolizowania związku do bardziej toksycznego.

W czasie ciąży występuje kilka dolegliwości, które można leczyć za pomocą aromaterapii. Przed każdym planem leczenia konieczna jest pełna, osobista ocena. Każdy preparat, olejek należy stosować w sposób odpowiedzialny.

Olejek różany, w większości publikacji, polecany jest jako bezpieczny do stosowania w okresie ciąży obok:

• benzoes (Styrax tonkinensis),
• bergamotka (Citrus bergamia),
• czarny pieprz (Piper nigrum),
• cyprys (Cupressus sempervirens),
• eukaliptus (Eukaliptus smithii),
• frankincense (Boswellia carteri),
• geranium (Pelargonium x asperum),
• rumianek niemiecki (Chamomilla recutita),
• imbir (Zingiber officinale),
• grejpfrut (Citrus paradisi),
• jałowiec (Juniperus communis),
• lawenda (Lavandula angustifolia),
• cytryna (Citrus limon),
• mandarynka (Citrus reticulata),
• majeranek (Origanum majorana),
• neroli (Citrus aurantium var. Amara),
• pomarańcza (Citrus sinensis),
• petitgrain (Citrus sinensis),
• mięta pieprzowa (Mentha x piperita),
• rumianek rzymski (Anthemis nobilis),
• róża damasceńska (Rosa damascena),
• drzewo sandałowe, sandałowiec biały (Santalum album),
• mięta (Mentha cardiaca),
• drzewo herbaciane (Melaleuca alternifolia),
• Ylang Ylang (Cananga Odorata).

Metody stosowania olejku różanego w aromaterapii

Dawniej róża była używana jako naturalny środek leczniczy zwalczający bóle brzucha, problemy trawienne czy zaparcia. Obecnie jednak zaleca się, by olejek różany stosować wyłącznie zewnętrznie.

Inhalacja, czyli wdychanie olejków eterycznych

Inhalacja stwarza najmniejsze obawy dotyczące bezpieczeństwa. Olejki eteryczne są substancjami niezwykle lotnymi, więc inhalacja jest prostą i skuteczną metodą użycia. Można umieścić kilka kropli olejku na poszewce poduszki, waciku lub w dyfuzorze. Kiedy olejki są wdychane, oddziałują z komórkami w tylnej części nosa, aby stymulować zmiany w obszarach mózgu kontrolujących nudności i wymioty, a także sen i nastrój. Z racji tego, że nudności, zaburzenia snu i wahania nastroju są za sprawą hormonów bardzo częstą dolegliwością podczas ciąży, stosowanie aromaterapii jest dobrym rozwiązaniem dla kobiet w ciąży.

Inhalacja jest często zalecana w przypadku problemów z oddychaniem, bólów głowy, zaburzeń snu, jak również stresu. Stosuje się 5-10 kropli przy jednorazowej maksymalnie 45-minutowej sesji.

Stosowanie miejscowe olejków na skórę

Zazwyczaj rozcieńczenie 1-5% nie stanowi zagrożenia dla bezpieczeństwa, ale ogólnie zaleca się, aby kobiety w ciąży stosowały rozcieńczenie 1%. Po nałożeniu na skórę tylko 10-20% olejku eterycznego jest w rzeczywistości wchłaniane przez organizm z powodu parowania i wysokiej lotności olejków eterycznych. W czasie ciąży wiele kobiet ma zwiększoną wrażliwość skóry, więc wyższy stopień rozcieńczenia zmniejsza ryzyko podrażnienia. Rozcieńczenie pozwala również na zmniejszenie parowania i wolniejsze wchłanianie do organizmu.

Ciąża może również powodować nowe alergie i nadwrażliwość, dlatego ważne jest, aby wykonać test skórny przed nałożeniem oleju, nawet jeśli był stosowany bez problemu przed ciążą.

Kąpiele

W kąpieli kobieta w ciąży powinna używać nie więcej niż 4 krople olejku, koniecznie wcześniej rozcieńczonego w oleju bazowym lub mydle kastylijskim. Olejek różany sprawdza się w pielęgnacji skóry suchej, odwodnionej i dojrzałej, którą doskonale nawilża, odżywia, regeneruje i wygładza. Olejek redukuje także widoczność zmarszczek, ujędrnia skórę oraz zmniejsza objawy zmęczenia i przeciwdziała powstawaniu rozstępów. Ze względu na zawartość związków alkoholi, olejek różany korzystnie oddziałuje na psychikę i samopoczucie – łagodzi stres, poprawia nastrój, obniża napięcie i ułatwia zasypianie.

Nadwrażliwość na światło jest reakcją, którą należy rozważyć przy miejscowym stosowaniu olejków, ponieważ kobiety mogą mieć zwiększoną ilość melaniny z powodu hormonów stymulujących melaninę. Może to zwiększyć ryzyko poparzenia skóry, które wcześniej nie miało miejsca przy ekspozycji na słońce. Dlatego ważne jest, aby zdawać sobie sprawę z olejków, które powodują nadwrażliwość na światło i unikać ich stosowania na obszarach wystawionych na słońce, a najlepiej nie stosować ich latem na skórę.

Masaż

Podczas masażu wystarczy połączyć 3-4 krople olejku z łyżką oliwy z oliwek, by uzyskać skuteczny preparat do masażu obolałych mięśni. Olejek różany można również dodawać do kosmetyków drogeryjnych – wystarczy 6-7 kropli, by wzmocnić ich działanie nawilżające. Olejek może ponadto posłużyć do stworzenia kosmetyków domowych – szczególnie polecany kobietom przed bądź po ciąży, u których zmniejsza widoczność rozstępów lub zapobiega ich powstawaniu.

W aromaterapii olejek różany stosowany jest do masażu, kąpieli, inhalacji i nawaniania powietrza. Stosuje się go na depresję, bezsenność, koszmary senne, stres, napięcia nerwowe, brak koncentracji, stany lękowe, bóle głowy różnego pochodzenia, arytmię, infekcje, starzenie się skóry, dermatozy, popromienne zapalenia i martwice skóry, przesuszenie skóry, podrażnienia, rany, poparzenia. Obniża ciśnienie krwi, reguluje pracę serca, jest przeciwbólowy, reguluje menstruację i problemy menopauzy.

Olejek różany wspomaga gojenie ran. Można go stosować podczas leczenia ran skórnych i skaleczeń. Jego właściwości antyseptyczne powstrzymują rozwój infekcji. Może być również używany pomocniczo w leczeniu zatruć pokarmowych spowodowanych przez bakterie.

Zabiegi polecane dla kobiet ciężarnych:

• Masaż relaksacyjny twarzy – może być to masaż wykonywany codziennie podczas mycia bądź nakładania kremu z filtrem UV. Masaż poprawia ukrwienie i zapobiega powstawaniu opuchlizny.
• Stosowanie kosmetyków przeciw rozstępom – należy używać ich regularnie, już od drugiego trymestru ciąży.
• Masaż kręgosłupa – delikatny masaż zapobiega bólom krzyżowym, często występującym u kobiet ciężarnych.
• Kąpiele z dodatkiem olejków eterycznych – podczas stosowania olejków eterycznych należy zachować szczególną ostrożność, zwłaszcza w pierwszym trymestrze ciąży. Należy pamiętać, że intensywne zapachy mogą wywołać mdłości oraz bóle głowy, więc zapach musi być łagodny i przede wszystkim sprawiać przyjemność.

Metoda użycia ma ogromne znaczenie – najwięcej ryzyka budzi przyjmowanie olejków eterycznych wewnętrznie. Nie poleca się tej metody na aromaterapię w trakcie ciąży. Zaleca się zrezygnowanie ze wszelkich suplementów diety zawierających olejki eteryczne, płynów do płukania ust i innych specyfików z olejkami mających kontakt z błonami śluzowymi ust i przełyku. Nie powinno się stosować globulek i czopków zawierających olejki eteryczne. Stężenia olejków eterycznych w ciele matki będą zbyt wysokie, aby były bezpieczne.

Należy także pamiętać, że bariera krew-mózg u dzieci w łonie matki jest jeszcze niewykształcona, dlatego nie będzie pełniła skutecznej ochrony, a związki chemiczne zawarte w olejkach będą miały łatwy dostęp do niewykształconego centralnego układu nerwowego rozwijającego się dziecka.

Olejek różany wykazuje działanie przeciwskurczowe. Może łagodzić skurcze mięśni gładkich oraz mięśni szkieletowych (np. podczas skurczy kończyn). Ściągające właściwości olejku różanego mogą być wykorzystywane do wzmacniania min. dziąseł i cebulek włosowych. Ujędrnia skórę oraz reguluje skurcze mięśni jelit i naczyń krwionośnych. Działanie to znalazło zastosowanie w przeciwdziałaniu procesom starzenia skóry. Pomaga również zatrzymywać krwawienie ran i skaleczeń, poprzez możliwość obkurczania naczyń krwionośnych. Pomaga także w leczeniu biegunek.

Olejek różany stymuluje przepływ żółci oraz pomaga zachować odpowiedni poziom kwasów w żołądku i krwi, co chroni przed wieloma schorzeniami układu pokarmowego. Dzięki temu wspomaga trawienie oraz pomaga w takich problemach jak zaparcia czy zespół jelita drażliwego.

Olejek różany przyspiesza proces krzepnięcia krwi, co zapobiega nadmiernemu krwawieniu. Może być stosowany po urazach lub zabiegach chirurgicznych.

Olejek różany pomaga w pielęgnacji skóry z niedoskonałościami. Pozwala redukować blizny, trądzik, przebarwienia, rozstępy oraz blizny chirurgiczne.

Olejek różany wzmacnia funkcjonowanie wątroby oraz skutecznie chroni ją przed infekcjami. Wspomaga przepływ żółci, zapobiega owrzodzeniom oraz normalizuje poziom wydzielanych kwasów żółciowych.

Aromat olejku różanego koi nerwy oraz uspokaja. Pomaga niwelować bóle głowy oraz stany napięcia nerwowego.

Olejek różany działa łagodząco na stany zapalne. Chroni przed powstaniem owrzodzeń ściany żołądka i dwunastnicy, niestrawnością i zgagą, regulując wydzielanie nadmiernej ilości kwasów żołądkowych.

Studia przypadków i doświadczenia

Ból krzyża podczas ciąży

Jednym z częstych powikłań podczas ciąży (50% do 60%) jest ból krzyża. Powoduje on znaczny niepokój i zaburzenia funkcjonowania, zakłócając sen, pracę i zdolność do wykonywania codziennych czynności. Celem przeprowadzonego w Iranie badania była ocena skuteczności stosowanego miejscowo olejku różanego u kobiet cierpiących na ból krzyża związany z ciążą. Przeprowadzono randomizowane, kontrolowane badanie kliniczne z udziałem kobiet cierpiących na ból krzyża związany z ciążą. Zaobserwowano istotne zmniejszenie intensywności bólu. Olejek różany poprawił również zdolność funkcjonalną tych pacjentek. Olejek różany zmniejszał intensywność bólu krzyża związanego z ciążą bez żadnych znaczących skutków ubocznych. Uczestniczkami badania były kobiety w wieku 18-35 lat, będące w 12-33 tygodniu ciąży. Dokładny mechanizm łagodzenia bólu przez olejek różany nie jest jasny, ale możliwe mechanizmy obejmują stymulację układu węchowego, zmniejszenie aktywności współczulnej, zwiększenie aktywności przywspółczulnej oraz uwolnienie endorfin przez olejek różany, co spowodowało podniesienie progu bólu.

Podsumowując, stosowanie olejku różanego zmniejszyło ból i zwiększyło sprawność funkcjonalną u kobiet w ciąży bez żadnych poważnych działań niepożądanych, można go więc uznać za bezpieczny i skuteczny środek na leczenie tego zaburzenia.

Aromaterapia podczas porodu

Inne badania irańskie oceniały wpływ aromaterapii na ból podczas porodu przy użyciu olejku różanego. Celem badania była ocena wpływu aromaterapii różą damasceńską na ból i lęk w pierwszym okresie porodu u nieródek.

Uczestniczki otrzymywały 0,08 ml esencji Rosa damascena w grupie aromaterapeutycznej i 0,08 ml soli fizjologicznej w grupie kontrolnej co 30 minut. Ból mierzono 3 razy, raz w trzech etapach rozwarcia szyjki macicy (4–5, 6–7 i 8–10 cm). Lęk mierzono dwukrotnie, raz w dwóch etapach rozwarcia szyjki macicy (4–7 i 8–10 cm).

Nasilenie bólu w grupie otrzymującej aromaterapię olejkiem różanym było istotnie niższe niż w grupie kontrolnej po leczeniu przy każdej ocenie bólu (rozwarcie szyjki macicy 4–5, 6–7 i 8–10 cm). Poziom lęku był również istotnie niższy w grupie leczonej niż w grupie kontrolnej po leczeniu w każdym momencie pomiaru (rozwarcie szyjki macicy 4–7 i 8–10 cm).

Aromaterapia olejkiem różanym zmniejszyła więc, w przypadku tego badania, nasilenie bólu i lęku w pierwszym okresie porodu. Stosowanie aromaterapii podczas porodu daje kobietom możliwość kontrolowania bólu, a tym samym bardziej racjonalnego podejmowania decyzji o sposobie porodu. Cząsteczki olejku stymulują układ limbiczny, który ma bezpośredni związek z uczuciami i wspomnieniami, i mogą zmniejszać lęk, prowadząc do zmniejszenia bólu, ponieważ istnieje bezpośredni związek między bólem a lękiem. Aromaterapia może również pomóc w zmniejszeniu lęku poprzez redukcję kortyzolu i zwiększenie poziomu serotoniny. Badanie to wykazało również, że aromaterapia olejkiem różanym nie miała wpływu na punkty w skali Apgar noworodków ani sposób porodu przez matkę. Olejek różany może być zalecany przez podmioty świadczące opiekę w szpitalach położniczych jako lek uzupełniający zmniejszający ból i niepokój podczas porodu.

Wyzwania związane z aromaterapią podczas porodu

Z aromaterapią w trakcie porodu wiążą się pewne wyzwania, ponieważ personel medyczny w szpitalach nie zawsze jest otwarty na tę formę terapii. Wynika to z wielu czynników, a brak odpowiedniego przeszkolenia i doświadczenia jest jednym z nich. Trzeba wziąć pod uwagę, że nie każdy poród będzie umożliwiał sięgnięcie po olejki eteryczne. Olejek różany można stosować na wiele sposobów podczas i przed porodem. Można go zastosować w drodze do szpitala, w inhalacji na waciku kosmetycznym. Pomoże to poczuć się pewniej i lepiej.

Aromaterapia w trudnych chwilach

Bywają też porody kończące się żalem i żałobą. Jako aromaterapeutyczne wsparcie w pierwszych chwilach można wykorzystać olejek różany. Jednak aromaterapia nie będzie tutaj wystarczająca – należy zasięgnąć profesjonalnej pomocy u specjalistów zdrowia psychicznego.

Podsumowanie

Olejek różany ma właściwości antyseptyczne, uspokajające, obniża ciśnienie krwi i reguluje pracę serca. Jest przeciwbólowy, reguluje menstruację, problemy menopauzy, oczyszcza i odmładza skórę oraz zmniejsza pękanie naczyń krwionośnych. Jest wskazany na depresję, bezsenność, koszmary senne, stres, napięcia nerwowe, stany lękowe, bóle głowy różnego pochodzenia, nadciśnienie, arytmię, zaburzenia krążenia, wrzody żołądka na tle nerwowym, nudności, obstrukcje, wymioty, infekcje zewnętrzne i wewnętrzne, starzenie się skóry, pękające naczynka, rozstępy, podrażnienia oraz rany. Ma więc wiele korzyści dla kobiet w ciąży na różnych płaszczyznach.

Na podstawie przestudiowanych publikacji, książek, badań oraz danych od producentów olejków eterycznych, trudno jednoznacznie określić, czy olejek różany jest bezpieczny dla kobiet w ciąży. Ostrożność producentów oraz wydawnictw wynika prawdopodobnie z faktu, że jest bardzo mało badań przeprowadzanych na ciężarnych kobietach, co uniemożliwia jednoznaczną odpowiedź.

Jednakże, porównując dostępne materiały, można wywnioskować, że w pierwszym trymestrze ciąży należy się powstrzymać od stosowania olejków profilaktycznie, ponieważ jest to najbardziej intensywny czas rozwoju i powstawania nowego życia i organów dziecka. Dostępne badania i artykuły zdają się potwierdzać, że można próbować stosować olejek różany w drugim trymestrze i później, zawsze jednak uważnie obserwując reakcje organizmu, zmiany i inne sygnały. Konsultacja z doświadczonym terapeutą lub lekarzem jest również wskazana. Każda kobieta i każda ciąża jest inna, dlatego nie ma jednego szablonu czy wskazówek, czy i jak można stosować olejek różany. Jest zbyt wiele zmiennych, począwszy od charakteru ciąży, czy jest stabilna, po zdrowie przyszłej mamy, aż po reakcje i zmiany zachodzące w ciele podczas ciąży. Szerokie spektrum działania olejku niesie też ryzyko powikłań w ciąży, zwłaszcza w kontekście działania na skurcze macicy. Przy braku jednoznacznych i klarownych wskazań oraz potwierdzenia bezpieczeństwa, należy zastanowić się, czy korzyści przewyższą potencjalne skutki uboczne, co jest zgodne z zasadą „przede wszystkim nie szkodzić”.

Inną ważną kwestią jest cena olejku różanego. Naturalny, dobrej jakości olejek z dobrego źródła może kosztować nawet do 4.000 złotych za 5 ml. To koszt, który może odstraszać, zwłaszcza na polskim rynku. W Iranie lub Pakistanie olejek jest bardziej dostępny i tańszy.

W dobie szybkiego dostępu do informacji, możliwości konsultacji z dystrybutorami olejków oraz szerszym spojrzeniem niektórych lekarzy na aromaterapię, warto brać ten aspekt pod uwagę. Cena pozostaje jednak poważnym wyznacznikiem zakupowym. Każda kobieta w ciąży powinna sama zadecydować, czy potrzebuje wsparcia aromaterapii, jak uciążliwe są jej dolegliwości i czy mieszczą się one w spektrum działania olejku. W pierwszych miesiącach ciąży, biorąc pod uwagę brak jednoznacznych badań, można powstrzymać się od jego stosowania na rzecz innych produktów o sprawdzonym i potwierdzonym badaniami działaniu. W kolejnych miesiącach, gdy ryzyko dla płodu jest mniejsze, a dolegliwości takie jak silny stres czy kłopoty ze snem są bardzo silne, można wspomóc się aromaterapią. Należy pamiętać, że ciężarna ma korzystać z dobrodziejstwa olejku i odbierać jego efekt w postaci ukojenia nerwów, a nie dodatkowego stresu.

W późniejszym okresie ciąży, gdy przyrost masy ciała jest większy i mogą zacząć się problemy skórne, można również rozważyć stosowanie kremów z dodatkiem olejku różanego. Najbardziej bezpiecznym momentem dla ciężarnej jest stosowanie olejku różanego podczas porodu. Wówczas dziecko jest już w pełni dojrzałe, a strach przed porodem jest bardzo duży. Olejek różany, jak potwierdziły przytoczone badania, działa wtedy bardzo pozytywnie na kobietę, działając przeciwbólowo i zmniejszając strach.

Podsumowując, olejek różany może być wartościowym wsparciem dla kobiet w ciąży, jednak jego stosowanie powinno być zawsze konsultowane z lekarzem i przeprowadzane ostrożnie, z uwzględnieniem wszystkich zmiennych i możliwych reakcji organizmu. Przede wszystkim należy kierować się zasadą, że najważniejsze jest nie szkodzić.

Autor: Magda Łoś

Bibliografia:

1. Valerie Ann Worwood, „Vademecum Olejków Eterycznych i Aromaterapii”
2. Iwona Konopcka-Brud, Władysław S. Brud, „Najlepsze Olejki Eteryczne”
3. Daniele Festy, „Biblia Olejków Eterycznych”
4. Marcel Lavabre, „Olejki eteryczne w aromaterapii”
5. Robert Tisserand, Rodney Young, „Essential Oil Safety”

Źródła internetowe:

1. Szpital Żelazna, „Aromaterapia jako naturalna metoda łagodzenia bólu w porodzie”
   https://www.szpitalzelazna.pl/blog/ciaza/aromaterapia-jako-naturalna-metoda-lagodzenia-bolu-w-porodzie
2. Forum Ginekologii, „Pielęgnacja skóry w ciąży”
   https://www.forumginekologii.pl/artykul/pielegnacja-skory-w-ciazy
3. Wapteka, „Olejek różany – właściwości i zastosowanie. Jak olejek różany wpływa na skórę”
   https://www.wapteka.pl/blog/artykul/olejek-rozany-wlasciwosci-i-zastosowanie-jak-olejek-rozany-wplywa-na-skore
4. Radioklinika, „Olejki eteryczne w ciąży i w połogu – przewodnik bezpiecznego stosowania”
   https://radioklinika.pl/olejki-eteryczne-w-ciazy-i-w-pologu-przewodnik-bezpiecznego-stosowania/
5. Klaudyna Hebda, „ABC Aromaterapii: wszystko co musisz wiedzieć o olejkach eterycznych w ciąży”
   https://klaudynahebda.pl/abc-aromaterapii-wszystko-co-musisz-wiedziec-o-olejkach-eterycznych-w-ciazy/
6. Akademia Tulimy Mamy, „Aromaterapia w czasie okołoporodowym – rozmowa z Agatą Jałoszyńską”
   https://akademiatulimymamy.pl/aromaterapia-w-czasie-okoloporodowym-rozmowa-z-agata-jaloszynska/?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR3UY3W0afpLthdzkMaJ2v2duxb5RslAlE4OA3Pepl8frpcI9rzY2w-Edaw_aem_AcE4lPP_is5DVuY4AWDF5Pngp-b3htxfuNP3SOw0R0CZ4Eu1o2QG4Pv16gg5Jie9o13CtosIK7FubK6R83qUhqnH
7. National Center for Biotechnology Information, „Rose essential oil and pain relief: a randomized controlled trial”
   https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4737971/
8. National Center for Biotechnology Information, „Aromatherapy for pain management during labor: a randomized controlled trial”
   https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7227890/
9. ScienceDirect, „The effectiveness of aromatherapy in reducing pain: a systematic review”
   https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2095496418300207
10. Repozytorium Krakowskiej Akademii, „Wpływ aromaterapii na zdrowie kobiet w ciąży i połogu”
    https://repozytorium.ka.edu.pl/server/api/core/bitstreams/16e2836c-e6ce-451e-b6ff-a246d9c3d506/content